Шинэ санаа, дэвшилт зүйл аяндаа үүсч өрнөдөггүй, өмнөх хөгжлийн бүх үйл явцаар нөхцөлдөж, түүгээр дамжин дэлгэрдэг жамтай. Харин тэрхүү үйл явцыг цагийг нь олж, зүй зохистой өдөх, ухаалаг залж дэмжихийг нэг ёсондоо  шинэчлэгч хэмээн нэрийднэ. Улс төрийн шинжлэх ухаанд бол шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд эрх тэгш, идэвхтэй оролцож, ажил үйлс, зан чанараараа бусдаас ялгаран манлайлахыг шинэчлэгч гэсэн утгаар илэрхийлж хэвшсэн. Шинэчлэгчийн энэхүү шинж төрхийг өөртөө агуулсан улс төрч бол УИХ-ын Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооны дарга Т.Аюурсайхан юм. Тэр сүүлийн гучаад жилийн турш өрнөсөн өөрчлөн байгуулалтын үр дүнд буй болсон ардчиллын гажуудлыг засч, зүй ёсны гольдрилд нь оруулахыг зорьсон МАН-ын шинэ үеийг төлөөлжээ. Зоригтой, хурц шийдэмгий энэ улс төрч намын нэрээр сонгогдож томилогдсон улс төрийн өндөр албан тушаалтнуудын идэвхгүй, дүнсгэр байдлыг  тэвчихгүй, тэднээс хариуцлага нэхэж гарч ирсэн.

Нийгэмд шударга ёсыг төлөвшүүлж, гажуудсан ардчиллыг засч залруулах гэсэндээ журмын нөхдөө ч хатуу ширүүн шүүмжилж, гашуун үг унагаж яваа түүнийг зөгийнөөс хурц “хошуу”-тай, адаар ааштай эрхэм хэмээн нүднээс далд элдэвлэх нь энүүхэнд. Гэсэн ч энэ шазруун залуу шударга ёсны төлөө хэний ч гэм бурууг улаан нүүрэн дээр нь пал хийтэл хэлж, шар ус хуруулна. Уран гоё, цэцэн цэлмэг үг, хэллэг хэрэглэж олон түмний анхаарлыг татах гэж маяглахгүй, хэлэх гэснээ шууд гөвөх нь хаана хаанаа амар юм билээ. Монголчууд бидний зорьж тэмцсэн ардчилсан нийгмийн гажуудлыг засч, шударга ёсыг төлөвшүүлэхэд МАН-ын шинэ залуу үеийнхэн ийнхүү оройлон зүтгэж эхэлжээ.

1. Намын 1121 шүүлтүүрт бүдрээгүй залуу

Эрх баригч Монгол Ардын Нам 2012 оны УИХ-ын сонгуульд ялагдал хүлээж, сөрөг хүчний байр сууринд шилжсэн хүнд бэрх цаг үед намын залуу гишүүн Т.Аюурсайхан Монгол Ардын Намын Шинэчлэл, хөгжлийн хороог санаачлан байгуулж,  олонхийг сөрсөн цөөнхийн үйл ажиллагааг идэвхжүүлж чадсан юм. Тэр үед УИХ-д олонхи болсон АН шинэ тутам байгуулагдсан МАХН-ын бүлэгтай хамтарч УИХ дахь МАН-ын 25 гишүүнд бүлэг байгуулах боломж ч өгөхгүй буланд хашиж, буйдэн дээр нь балбаж байсан цаг. Ийм хүнд үед МАН-ын 27-р их хурал чуулж, УИХ-ын ээлжит сонгуульд ялагдсан намын дарга Ө.Энхтүвшин хариуцлага хүлээж, оронд нь УИХ-ын гишүүн М.Энхболд сонгогдсон билээ. Гэхдээ тухайн үед намын даргын сонгуульд жирийн нэгэн залуу гишүүн Т.Аюурсайхан зориглон нэр дэвшиж өрсөлдөхөд намын 27-р их хурлын 1121 төлөөлөгч түүний хэлсэн үгийг чих тавин сонсч байсан нь тодхон санагдана. Тэрбээр “МАН дотроо ардчилалтай, ард түмэндээ ойрхон, гишүүддээ нээлттэй, шударга нам байхыг хүсч байна. Гэтэл өнөөдөр дарга нарын хүрээнд асуудлыг шийддэг, ард тумэндээ хаалттай нам болжээ. Тиймээс ёс зүйтэй, ил тод ардчиллыг намдаа хөгжүүл хэмээн Шинэчлэлийн хорооноос миний нэрийг МАН-ын даргад дэвшүүлснийг би хүлээн авч өрсөлдөхөөр шийдлээ” гэж мэдэгдсэн.

МАН-ын их хурлын төлөөлөгчид түүний энэ мэдэгдлийг анхааралтай сонсч  санал өгөхдөө Т.Аюурсайханыг намын даргын албан тушаалд биш, намын Хяналтын Ерөнхий Хорооны гишүүнээр сонгож баталсан юм. Энэ бол үнэн хэрэгтээ Шинэчлэл, хөгжлийн хорооны дарга Т.Аюурсайханыг намын их хурлын 1121 төлөөлөгч хүлээн зөвшөөрч,  удирдлагын түвшинд дэмжин гаргаж ирсэн хэрэг байв. Ийнхүү залуу улс төрч Т.Аюурсайхан МАН-ын Хяналтын Ерөнхий Хорооны гишүүнд заалнаас нэмж нэр дэвшсэн 15 залуусын дотроос ганцаараа шигшигдэн  сонгогдож, улс төрийн үйл ажиллагаа нь улам идэвхжсэн байна.  Удалгүй тэрээр намын Хяналтын Ерөнхий Хорооны дэд даргаар дэвшин ажиллаж, нам дотор тунхаг төдий оршиж бүдгэрсэн хариуцлагын тогтолцоог амилуулж, зөвхөн даргыг хамгаалж ажилладаг хуучин арга барилыг халж өөрчлөхийн төлөө зоригтой тэмцэж эхэлсэн. Юуны өмнө, боловсон хүчний оновчгүй бодлогыг, зөвхөн өөрийн танил хүрээнээс шилж сонгох явдлыг хурц шүүмжилж, намын ажлын шат дамжлагаар өгсөж дэвших тогтолцоог нэвтрүүлж хэвшихийг намын удирдлагад санал болгов. Намын нэрээр сонгогдож, томилогддог улс төрийн өндөр албан тушаалтныг мөрийн хөтөлбөрөөр нь ил тод сонгож, шалгаруулахыг шаардсан.  Хуйвалдааны бүлэглэлүүдийг илчилж, улс төрийн бэртэгчин, шударга дүр исгэгчдийн багийг хуулж,  намаа цэвэрлэхийг хүсч  байлаа. 

Намын их, бага хурал, зөвлөлгөөн, хэлэлцүүлгийн индэр дээрээс хэлсэн Шинэчлэл, хөгжлийн хорооны залуусын гал цогтой үгс намын гишүүд, дэмжигчдийн урмыг тэтгэж, давалгаалах шинжтэй болсон юм. Намын гишүүдийг идэвхжүүлж, манлайлагч, чадварлаг гишүүдийг бэлтгэж төлөвшүүлэх, тэдний чанарын асуудлыг хөндөж тавив. Намд бөөндөж элсүүлдэг дутагдал хавтгайрч, намын бодлого, чиглэлийг дутуу ойлгох, улмаар намын нэр хүндийг сэвтүүлдэг нийтлэг  дутагдлыг засч залруулах талаар ажил зохион байгуулж эхэлсэн нь дэмжигчдийн талархлыг хүлээж байлаа.

Гэтэл намын даргын нэр холбогдсон авлигын сүлжээ гэх “жаран тэрбум”-ын хэрэг босч, намын нэр төр, гишүүдийн алдар хүндийг шавартай хутгаж, мянга мянган жирийн гишүүдийн хөдөлмөр, зүтгэлийг үгүйсгэн баллуурдаж, намын эрх ашигт илэрхий хохирол учруулж эхэлсэн билээ. Намын нэрээр сонгогдож томилогдсон төрийн өндөр албан тушаалд намын төлөө чөмгөө дундалсан эсэх нь мэдэгдэхгүй, шударга бус гишүүд очиж, энэ нь баялгийн хуваарилалтад хутгалдан оролцох байдлаар илэрч, олон түмний дургүйцэл, шүүмжллийг дагуулав. Авлигад өртсөн гишүүддээ хариуцлага тооцож, ёс зүйтэй нам болж төлөвшихийг зорьж, дахин тэмцэж эхэлсэн юм. МАН-ын XXVIII их хурлаар эдгээр асуудлыг цэгцэлж, шинэчлэлийг хэрэгжүүлэх намын даргаар У.Хүрэлсүхийг сонгож, нийгэмд шударга ёс тогтоох зорилт аажим боловч хэрэгжиж, хариуцлага сахилга сайжирч эхэлжээ.

2. Н.Багабандиас  ялгарах Т.Аюурсайханы хэв шинж

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Н.Багабанди олон улсын хөгжлийн эдийн засагч мэргэжилтэй залууг 2006 оноос өөрийн шадар туслахаар ажиллуулж, гурван жил хүрэн бор сур шиг болтол нь нухаж зөөллөөд их улс төрд бие даалган оруулжээ. Тэр цагаас хойш чамгүй хугацаа өнгөрч хашир, хүлээц тэвчээртэй, хийгүй Ерөнхийлөгч гэсэн тодотголтойгоор монгол төрийн түүхэнд бичигдсэн МАН-ын дарга асан Н.Багабандийн туслах Т.Аюурсайханы улс төрийн бие даасан үйл ажиллагаа өргөжин тэлж, нэг л мэдэхэд өнөөгийн улс төрийн амьдралд  Н.Багабандийн нэгэн өвөрмэц хувилбар болж төлөвшжээ. Гадна төрх байдлын хувьд Н.Багабандийн жирвийсэн хар сахал түүнд байхгүй ч шийдэмгий гүдэсхэн зан чанар өвлөгджээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Багабанди “Ардчилсан холбоо” эвслээс Ерөнхий сайдын албан тушаалд нэр дэвшсэн Да.Ганболдыг 7 удаа татгалзан буцааж байсан бол Т.Аюурсайхан УИХ-ын дарга М.Энхболдод хариуцлага тооцож, огцруулахын тулд нэр бүхий гишүүдийн хамт бүтэн сарын турш спикерийг зогсолтгүй сөрж, албан тушаалаас нь чөлөөлүүлсэн. Энэ үйл явцыг жишиж, харьцуулан шинжихэд хоёр улс төрчид хоёуланд нь зорьсон хэрэгтээ тууштай, шазруун, туйлбартай зан чанар, эхэлсэн ажлынхаа үр дүнг заавал гаргаж байж  дуусгадаг  зэрэг адил төстэй зоримог шинж байгааг олж харна.

Гэхдээ бас эрс тэс хоёр өөр шинжийг ч тэр хоёроос анзаарч ялгана. МАН-ын дарга асан Н.Багабанди аливаад илүү үг хэлж, дутуу хөдөлгөөн хийхгүй, үүсч болох эрсдэл, гарах үр дүнг тооцоолж, ам ажлын нэгдлийг хангаж ажиллахыг хичээдэг хийгүй улс төрч. Харин Т.Аюурсайхан нь залуу улс төрчийн хувьд шударга ёсны төлөө ямар ч эрсдэл гарахаас айж хулчийхгүй,  шийдэмгий зоригтой дуугарч, хэнбугайг ч сөрж довтолж чадна.  Улс төрийн наймаа, увайгүй шантааж хийгчдийг  бүр тэвчихгүй. “Ийм бузар булай юмыг улстөрөөс зайлуулах ёстой. Улс төрийн соёл, ёс зүйг эрхэмлэж хэвшье. Хэдий болтол нүүр нүүрээ харж бие биенээ хуурах юм.” гээд л түс тас босоод ирнэ. Нацагийн Багабандийг бодвол цөс ихтэй гэх үү дээ. Логик сэтгэлгээний хувьд хашир болгоомжтой бандиас задгай, чөлөөтэй сэтгэж, хурц өнцгөөс харна. Нэг нь түүхийн ухааны доктор, нөгөө нь эдийн засгийн ухааны доктор юм хойно, арга ч үгүй биз.

Т.Аюурсайхан гишүүн Н.Багабандийг Оюутолгойн Төлөөлөн Удирдах Зөвлөлийн гишүүнээс чөлөөлж, хариуцлага тооцохыг удаа дараа шаардаж байхыг харсан нэг эрхэм  “ах захаа мэдэхгүй, энэ залууст даруулга хэрэгтэй” хэмээн зэмлэж байсан. Оюутолгойн гэрээг монголын ард түмэнд ашигтай болгохын төлөө тэр залуу хамгийн их тэмцэж, зүтгэж байгаа улс төрчдийн нэг юм. Хэзээ нэгэн цагт Н.Багабандийн  туслахаар ажилласан нь үнэн. Тэглээ гээд хэлсэн ярьсныг нь мухар сохроор аялдан дагалдах бус, харин ч асуудалд хийгүй, нухацтай хандаж, учир шалтгааныг судалж шийдвэрлэдэг арга барил нь Т.Аюурсайханд өвөлөгдөн шингэжээ.

УИХ-ын байнгын хорооны дарга Т.Аюурсайхан УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн төслийг  ид хэлэлцэж байхад “Гэмт хэрэг үйлдсэн хүмүүс, тэр дундаа авлига, албан тушаалын гэмт хэрэг үйлдсэн нь шүүхээр тогтоогдсон хүмүүсийг УИХ-д нэр  дэвшүүлэхгүй байх нь шударга ёсонд нийцнэ” гэсэн санал гаргахад    гишүүдийн 54.5 хувь нь дэмжиж, авилгач, луйварчид энэ удаагийн УИХ-д нэр дэвших эрхгүй болсон юм. Ёс зүйг эрхэмлэсэн энэ зөв шийдэл цагаа олж энэ хуульд суугаагүй  бол буруу гарын этгээдүүд төрийн эрх барих дээд байгууллагад заларч, ард түмнийг доромжилж даажигнасан гутамшигт муухай явдал болох байлаа.  Монгол Улсыг төлөөлж гадаад улс орнуудад суугаа элчин сайд, дипломат албаны ажилтнуудын улс дамнасан тамхины наймаа, хар тамхины гэмт үйлдлийг буруушааж, тэдний нэр усыг ил тод зарлаж, хариуцлага тооцохыг УИХ-ын танхим дотроос хатуу шаардсан. Энэчлэн байгаль, нийгмийн баялгийг эрхшээлдээ авахыг оролдсон төр, бизнесийн явцуу бүлэглэл, тендер, концесс зэрэгтэй хутгалдсан ашиг сонирхлын зөрчил бүхий эрхмүүдтэй улс, үндэстний том эрх ашгийн үүднээс ясаа цайтал үзэлцэж эхэлжээ.   

УИХ дахь тэнгэрийн муухай арилна

УИХ-ын долоо дахь удаагийн сонгуулийн үр дүнд байгуулагдсан парламентыг  манан будантай зүйрлэн шүүмжилж байна. УИХ-ын энэ бүрэн эрхийн хугацаанд 3 ч гишүүн бүрэн эрхээсээ татгалзав. Нэлээд тооны гишүүн ЖДҮ, концессийн асуудалд хутгалдаж, хэд хэдээрээ авилга, албан тушаалын хэргээр шалгагдаж,  бүрэн эрхийн хугацаагаа дуусгаж байна. УИХ дахь МАН-ын бүлэг өөр хоорондоо зөрчилдөж, 33:32-ын бүлэгт хуваагдаж эргэж эвлэхийг хичээж байхад АН-ын бүлэг задарч, эрх зүйн чадамжгүй болов. МАХН-ын төлөөлөл болж сонгогдсон ганц гишүүн нь өөр нам руу хөрвөж, энэ парламентын өнгө хаврын тэнгэр шиг хуусигнаж, тэнгэр газар нийлэх шиг болж байна.

УИХ-ын гишүүн Т.Аюурсайхан төр, намын байгууллагыг шинэчлэх ажлыг  хамтад нь хийж байж улс төрийн амьдарл дахь “тэнгэрийн муухайг арилгана” гэж шийдсэн. Тэгэхдээ төрийн ажлын шинэчлэлийг дээрээс нь, харин намын ажлын шинэчлэлийг доороос нь анхан шатны байгууллагаас эхлүүлж, энэ хоёр шинэчлэлийг хоёр талаас нь “зангидах” зорилт тавьсан. Тиймээс УИХ-ын дарга М.Энхболдыг ёс зүйн хариуцлага хүлээж албан үүргээсээ чөлөөлөгдөж, огцрохыг шаардсан. Тэд “төрийн эрх барих дээд байгууллагаас эхлээд бүх түвшинд ёс зүйн хэм хэмжээг ягштал баримталж аливаа алдаа дутагдал гаргавал сайн дураараа хариуцлага хүлээх нь зүйтэй. Ажлыг зөвхөн хариуцлагатай хүн хийх ёстой” гэж спикерийг шахсан. Сар орчим төрийн үйл ажиллагаа гацсаны эцэст УИХ-ын дарга М.Энхболд арга буюу албан тушаалаас чөлөөлөгдөж, дээрээ суудлаа олж эхэлсэн.  

Харин доороо гүйдлээ олохын тулд намын анхан шатны байгууллагаас намын ажлын шинэчлэлийг эрчимжүүлж амжилтад хүрсэн. Учир нь намын байгууллагуудыг өөрийн хувийн өмч шиг ашиглаж, сум, дүүрэг, баг, хорооны намын байгууллагыг зөвхөн өөрийг нь дэмждэг хөлсний гишүүдээр дүүргэж “өмчлөх”-ийг зарим улс төрчид оролдох болсныг Т.Аюурсайхан анзаарсан. Өнгөц харахад намын дүрмийн дагуу улс төрийн өндөр албан тушаалд шилэгдэж сонгогддог мэт боловч начир дээрээ намд шургалсан улс төрийн “луйварчид”-ын эгнээг өргөтгөж байсан бэртэгчин хурган дарга нарын башир аргыг илчилж, хуурамч багийг нь хуу татсан түүний зоримог алхмууд олны дэмжлэг, талархлыг зүй ёсоор хүлээсэн.  Орон нутаг дахь улс төрийн “шимэгчид” нийгмийн өмчийг завшихын тулд бүх шатны сонгуулийг ашигладаг байсан зэс нь цухуйж, намын хороодыг хагаралдуулдаг ноцтой дутагдал арилж эхэлжээ. 

Төр, олон түмнийг холбож буй МАН-ын нийгмийн бааз суурь өргөжиж, тэдний төлөөлөл төрд шингэх дүр зураг нийтлэг ажиглагдах болов. Намууд нийгмийн уламжлалт чиг үүргээсээ хөндийрч, сонгуулийн үр дүнд нөлөөлөхийг гол болгож байна. Тиймээс нэр дэвшигчдийг сонгон шалгаруулах, албан тушаалд томилох зэрэг нь эрх мэдэлтний хувийн ашиг сонирхлыг хангах хэрэгсэл болон ашиглагдах үүд хаалга нээгдснийг тэд олж харж сэргийлэхийг хичээжээ. Нам хоорондын ялгаа арилж, тэдэнд үзүүлэх итгэл үнэмшил суларч, хөлсний гишүүдийг олноор нь элсүүлж, өөртөө  үйлчлэх албат болгохыг ашиг сонирхлын бүлэглэлүүд оролдож иржээ. Энэ бүх алдаа, завхралыг зөв оношилж, намын хамт олны сэтгэлд хургасан жаврыг үргээж арилгахад МАН-ын Удирдах Зөвлөлийн гишүүн, Чингэлтэй дүүргийн намын хорооны дарга Т.Аюурсайхан хичээж байна.  

УИХ-д нэр дэвшигчдэд тавих шалгуур үзүүлэлт суларч, зөвхөн  мөнгөтэй, хөрөнгөтэй эрхмүүд нэр дэвшдэг явдал энэ 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн жилээс ул болж үлдэхээр олон зоригтой шийдвэр гарч байна. Монгол Улсын Ерөнхий сайд, МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх ч ЖДҮДС-гийн зээлтэй нэр холбогдсон гишүүдийг УИХ-д нэр дэвшүүлэхгүй гэдгээ ч хатуухан мэдэгдээд авна лээ. УИХ-ын найм дахь удаагийн сонгуулиар парламентын “тэнгэрийн муухай” арилах нь ээ.

Улс төр судлаач, доктор  Д.БАТМӨНХ