Коронагийн “ачаар” хил хаагдаж, хил хаагдсаны ачаар Монголбанкинд тушаадаг алтны хэмжээ 10 дахин өсөв.  Монголбанкинд  2019 оны хоёрдугаар сард 95.9 кг алт тушаагдаж байсан бол 2020 оны хоёр сард 952.6кг алт тушаагдсан нь 10 дахин өссөн дүн юм.  Гайхалтай байгаа биз. Алтанд төлдөг Ашиг малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг (АМНАТ) хоёр  хувиас буцаагаад таван хувь болгон 2019 оны дөрөвдүгээр сараас мөрдөж эхэлсэн нь Алтны бүлэглэлийн хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулсаар ирсэн юм.  Уул уурхайн нөлөө бүхий эдийн засагтай бусад улс тухайлбал, Канад  дунджаар 10 хувь, Австрали 2.7-18 хувь, Индонез найман хувь  гээд харьцуулбал манай таван хувь АМНАТ бол үнэндээ бага юм.

Амташсан хэрээ 13 дахина гэгчээр таван хувь байсан АМНАТ-ыг 2014 онд 2.5 хувь болгон бууруулж чадсан алтны лобби бүлэглэл буцаагаад 5 хувь болгохыг хүчтэй эсэргүүцэж “өндөр” татварын улмаас олборлолт багасна, эдийн засаг том хохирол амсана, сүүлдээ бүр алт гадагшаа урсана, урсгана ч гээд байгаа юм уу гэмээр эрээ цээргүй аашилж сүрдүүлсээр ирсэн. Тэр ч байтугай Монгол Улс саарал жагсаалтад орсон нь алтны АМНАТ-ыг таван хувь болгон нэмсэнээс болсон хэмээн хадуурч нэг үзсэн. Гэхдээ тэдний ярьсан шиг зүйл болоогүй, болох ч гүй гэдэг нь тодорхой.

Харин нэг л зүйл “Алтны хулгай, алтыг хууль бусаар хил давуулан наймаалдаг асуудал” үнэн бодит байсан гэдгийг хилийн хориг батлаад өгч буй юм. Хил хаагдсан хугацаанд 10 дахин өссөн алт тушаалтыг өөрөөр тайлбарлах ямар ч бодит үндэслэл үгүй юм. Монгол Улсад  олборлогчид  алтыг ганц Монголбанкинд тушаах хуультай. Тиймээс хил хаасан үед алтаа худалдах ганц сонголт нь Монголбанк, тэгээд л алт тушаалт дэндүү огцом өссөн хэрэг.

Монголбанкны ахлах мэргэжилтэн нэгэн ярилцлагадаа алт тушаалт өссөн нь хил хориотой хамаагүй харин алтны үнэ огцом өссөн, мөн АМНАТ татвар 10 хувь болж өссөнтэй холбоотой хэмээн тун чиг үнэмшилгүй, ойлгомжгүй  тайлбар өгсөн.  Өнгөрсөн зургаан сарын дунджаар унц алт 1551 ам.доллар байсан бол хоёрдугаар сард  1570 ам.доллар болсон нь 1.3 хувийн өсөлт бөгөөд энэ нь олон жилийн дунджаар хэвийн хэлбэлзэлд тооцогддог ба огцом өсөлт биш юм.  Алтны лоббичдын үгүй хийхээр онилоод байсан, алтыг хил давуулан наймаалах гол шалтгаан гэгдээд байгаа таван хувь АМНАТ  гэнэт яаж яваад тэдний таалалд нийцэн тушаасан алтных нь өсөлтийн шалтгаан болдог билээ?  Төлөх татвар нь өссөн учраас компаниуд илүү ихийг тушааж эхэлсэн гээд байгаа ч юм уу. Ямартай ч үнэмшил муутай, логик авцалдаагүй тайлбар санагдав. Магадгүй алтны АМНАТ-ыг  таван хувь  болгохыг хамгийн их эсэргүүцэж  байсан Уул уурхайн сайд Д.Сумъяабазар үүнд нэг үнэмшилтэй логиктой тайлбар өгөх буй за.  Уул уурхайн сайд нь алтны лобби бүлэглэлийн ахлагч ч юм шиг аашлан АМНАТ-ын таван хувийг улайран эсэргүүцэж эдийн засаг хохирол амсана, дэмжсэн санал өгсөн гишүүдэд хариуцлага оногдоно хэмээн сүртэй аяглаж байсан нь тун хачирхалтай санагдаж байж билээ.  Ганц алт ч гэлтгүй бас Эрдэнэставантолгой IPO гээд иргэдийн эрх ашиг орхигдсон асуудлуудын ард аварга сайд маань байгаад байдаг нь тун тоогүй бөгөөд зохимжгүй.  Уг нь хүндэлж явдаг бөх маань юмсан.  Арга ч үгүй биз дээ. Монголбанк гэсэн төрийн институтийг хүртэл өөрийн эрх ашгаасаа татгалзан АМНАТ-ыг өөрчлөхийн эсрэг байр суурьтай болгож чадсан бүлэглэлд үгүй гэж хэлж чадаагүй байх л даа аварга маань.

Өдгөө Монголбанкны алт худалдан авалт эхний хоёр сарын байдлаар 4.510кг хүрээд байгаа нь өмнөх гурван жилийн дунджаас даруй 3.6 дахин өндөр үзүүлэлт.  Харин цаашид энэ эрчээрээ явж чадах баталгаа үгүй гэдэг нь улс төр болоод эдийн засгийн шалтгаантайг та бүхэн юу эс андах вэ. Ямартай ч Монголбанкны хувьд энэ жил 22 тонн гэсэн рекордыг эвдэн 24-25 тонн бүр түүнээс ч их алт худалдан авах боломж буйг харуулав.  Гэхдээ мэдээж хилээр гадагш гарч буй алтны урсгалыг зогсоож чадвал шүү дээ.

Хилийн хориг бидэнд уул уурхай ялангуяа алтны салбарт их зүйлийг илчилж өглөө. Монгол Улс хэр их хэмжээний алт олборлодог, хэчнээн нь албан тайланд ордог, хэчнээн нь Монголбанкинд тушаагддаг, хэчнээн нь хууль бусаар хил давдаг гээд  үнэнээр нь тодруулах зүйл их байгааг мэдүүллээ.  Хил, гаалийг цэгцлэн журамлах онцгой шаардлага буйг харууллаа. Гэхдээ би баяртай байна.  Яагаад гэвэл “бидэнд эдийн засгийн асар их нөөц бололцоо бий. Харин түүнийг хэрхэн яаж илрүүлж ашиглах вэ гэдэг л бидний асуудал” гэж үздэг миний үзэл бодол бас нэгэн баримтаар нотлогдлоо.  Монгол Улс жилдээ зөвхөн алтнаас гэхэд 1.5-2 тэрбум ам.доллар олох боломжтой гэдэг нь батлагдаж байна. Энэ нь манай улсын гадаад валютын нөөцийг энэ дүнгээр шууд нэмэгдүүлнэ гэсэн үг.  Цаана нь нүүрс, зэс, жонш, төмөр гээд олон юмны учир явдал тайлагдаж байна. Ард нийтэд хүртээх, эдийн засагтаа эргэлдүүлэх асар их нөөц, бололцоо ил болж байна.  Монголчууд бид чадна, сайхан амьдарна. Үнэхээр гэрэлт сайхан ирээдүй харагдаж байна.  Гагцхүү бид өөрсдийнхөө эрх ашгийн төлөө тууштай зогсох л үлдлээ.

Эдийн засагч Х.Батсуурь