Бид амьдралынхаа ихэнх цагийг ажил дээрээ өнгөрүүлдэг. Ажлын байранд хэрхэн стресс бухимдалгүй байж, сэтгэл хөдлөлөө зөв удирдан хэрхэн амжилт гаргаж болох талаар Хэрэглээний сэтгэл судлалын хүрээлэнгийн сэтгэл судлаач, боловсрол судлалын доктор Б. НОМИНТОЙ ярилцлаа.

-Ажлын байранд амжилт гаргахад ажилтны сэтгэл зүйн чадамж хэр нөлөөлдөг вэ?

-Ажилтны сэтгэл зүй нь бусад хүний сэтгэл зүйгээс тусдаа өөр биш боловч энгийн амьдрал, харилцаанаас арай ялгаатай. Ажлын байр нь тодорхой дүрэм, ёс зүйтэй, ажилтнууд нэг зорилгын төлөө өөр өөр хүмүүстэй хамтран ажиллах хэрэгтэй болдог. Хүн хаана байна тэнд сэтгэл хөдлөл байдаг. Ажлын байран дээр ч мөн адил. Тиймээс сэтгэл зүйн чадамж, сэтгэлийн хат, сэтгэл хөдпөлөө удирдах чадвар зэрэг нь тухайн хүний ажиллах ур чадвар буюу hard skills-с зарим тохиолдолд илүү ажлын бүтээмж, амжилтад нөлөөлдөг болохыг сүүлийн үеийн судалгаанууд батлан харуулж байна. Мэргэжлээ сайн эзэмшсэн байлаа ч өөрийн зан чанар, давуу сул талаа танин мэдэж, ажил үүргээ гүйцэтгэхдээ бусадтай харилцахдаа өөрийгөө удирдах чадвар хангалтгүй байх нь ч бий. Жишээ нь, ажлын ачаалал нэмэгдэхэд түүнийгээ даван туулах арга олохгүй байх, үүнээс шалтгаалаад сэтгэл санаа тогтворгүйтэн бүтээмж буурах, өөрийгөө голох, удирдлагаа буруутгах, байгууллагаа шүүмжлэх гэх мэт таагүй сөрөг үр дагаваруудыг бий болгодог.

Нэг судалгаанаас дурдахад, сэтгэл хөдлөлөө удирдах чадвар өндөртэй ажилтнуудын бүтээмж нь дундаж болон дунджаас доогуур ажилтныхаас 2-3 дахин өндөр байсан юм. Хэдийгээр тэд адилхан ажлыг, ижилхэн нөхцөл байдалд гуйцэтгэж байсан ч ийм том ялгаа харагдсан байна.

-Ажлын байранд сэтгэл хөдлөлөө удирдаж амжилт гаргахын тул тухайн хүн юу хийх шаардлагатай вэ. Энэ төрлийн судалгаа Монголд харьцангуй сүүлд орж ирсэн болов уу. Яг энэ чиглэлээр судалгаа хийсэн байдаг уу?

-Сүүлийн үед Монголын ажил олгогчид ажилтны зан төлөвийг ажилдаа нийцэх эсэхийг судлах, эсвэл эсрэгээрээ тухайн ажлын байранд ямар зан чанартай хүнийг сонгох вэ гэдэгг их анхаардаг болсон. Миний ажилладаг Хэрэглээний сэтгэл судлалын хүрээлэн нь Дэлхийн банктай хамтран 2019 онд хийсэн судалгаагаар ажлын байранд тогтвортой бүтээмжтэй ажиллах ажилтан байхад нийгэм, сэтгэл хөдлөлийн чадамжийн түвшин шууд хамааралтайгаар нөлөөлдөг болох нь харагдсан.

Манай судалгаагаар ажилтнуудад өөрийгөө дайчлах, бэрхшээлийг даван туулах, баг болж хамтран ажиллах, шүүмжлэлийг бүтээлч байдлаар хүлээн авах чадвар жигд биш, дутмаг байх магадлалтай нь харагдсан.

-Ажлын ярилцлагад анх удаа орж буй залуус юунд анхаарах хэрэгтэй вэ?

-Сэтгэл зүй талаасаа харвал ярилцаж буй хүмүүсийн зүгээс ирэх боломжтой асуултуудад урьдчилан бэлтгэх, сэтгэл зүйгээ тогтвортой байлгаж, өөртөө итгэлтэй байх нь чухал. Сэтгэл зүйгээр тогтвортой, өөртөө итгэлтэй байхын тулд хийж болох нэг зүйл нь хангалттай унтаж амарсан байх, сэтгэл санаагаар дэмждэг өөдрөг хүмүүсээсээ урам зориг эрч хүч авах сайхан яриа өрнүүлэх нь чухал. Харин санаа зовоосон асуудал байгаа бол хий санаа зовох нь эрч хүчийг сордог. Санаа зовсноор асуудал шийдэгддэггүйг өөртөө сануулах хэрэгтэй. Ажлын ярилцлагатай холбоотой айдас сандрал үүссэн бол амьсгалын дасгал, алхах зэргээр өөрийгөө тайвшруулах аргууд хэрэглэх, амжилттай ярилцлагыг даван туулж байгаагаар төсөөлөн бодох аргууд байж болно. Ярилцлагын үед хэт их хичээж, сандрах нь энгийн, итгэлтэй байж чадахгүй болгож магадгүй тул тайван, энгийн байдлаа хадгалах, хэрэв хариулж мэдэхгүй, бэлэн биш байгаа бол худлаа таамаглалаа хэлэх гэхээсээ илүүтэй тухайн асуултад хариулахад бэлэн биш байгаагаа эелдэгээр хэлэхэд болно.

-Танай төвд ажлын байрандаа сэтгэл ханамжгүйн улмаас сэтгэл зүйн зөвлөгөө тусламж авахаар иргэд хэр их ирдэг вэ. Албан байгуулагын удирдлагууд ийм санал тавьдаг уу?

-Тийм ээ, ийм асуудлаар хүмүүс ханддаг. Ажлын ачаалал их байх, удирдлагын зүгээс үнэлэхгүй хайхрамжгүй, цалин болон хийж байгаа ажлын ачаалал тохиромжгүй, хэт их ажиллуулдаг ч бага цалин өгдөг, хамт олны дунд гарсан хов жив, ажлын байрны дарамт, бүтээмж уналт зэрэг асуудлуудаар зөвлөгөө авахаар ирдэг. Сүүлийн хоёр жил хэд хэдэн байгууллагаас ийм саналууд ирж байсан. Удирдлагын зүгээс эсвэл хүний нөөцийн мэргэжилтнүүд ийм ажлын саналууд тавьж байгаа. Ялангуяа хүнтэй их харилцдаг ба хариуцлага өндөртэй банк, даатгал, эрүүл мэндийн зэрэг байгууллагад сэтгэл зүйн зөвлөгөө сургалт зохион байгуулдаг.

-Тухайн хүн ажлын байрандаа сэтгэл ханамжгүй залхсан мэт мэдрэмжгүй удаан хугацаанд ажиллавал ямар үйлдэл хийхийг зөвлөдөг вэ?

-Ажилдаа сэтгэл ханамжгүй залхсан мэдрэмжтэй байхыг буюу ажлаас халшрах гэж нэрлэдэг. Ажил, ажлын байрны харилцаатай холбоотойгоор сэтгэл зүй, бие махбод, оюун санааны туйлдалт бий болсон гэж үзэж болно. Энэ мэдрэмж нь гэнэт гараад ирдэггүй. Дараах шинж тэмдэг ажиглагдвал мэргэжлийн эмч, сэтгэл зүйчид хандах нь зүйтэй. Ажлаас халшрах шинж тэмдгүүдэд бие байнга нозоорох, унтсан ч амарсан мэдрэмжгүй байх, ажилдаа явахаас халгаж цааргалах, явахгүй байх эсвэл ямар нэгэн ажил үүрэг нэмж авахаас татгалзах, анхаарлаа төвлөрүүлэх чадвар сулрах, төлөвлөсөн ажлуудаа хойшлуулах, юу ч хиймээргүй санагдах, идэвхгүй болох, ажлын хамт олон болон гэр бүлийхэнтэйгээ ойр ойрхон маргаан зөрчилд орох, ажилдаа болон амьдралдаа сэтгэл дундуур болох, урам хугарах гэх мэт байж болно. Хүмүүс яагаад ийм болсон, юу болоод байгааг шууд ойлгодоггүй. Амралтын өдрүүдээр чанартай амрах цаг гаргасан ч амарсан болдоггүй. Жин нэмэх эсвэл хоолны дуршилгүй болж турах байдал ч бас ажиглагдана. Богино хугацаанд амралт, сувилалд явах, их унтах гэх мэт стандарт аргууд нь ихэнхдээ тус болдоггүй хүн идэвхгүй ядарсан мэдрэмжтэй, бусадтай харилцахдаа уцаарлангуй, гомдомхой эсвэл түрэмгий болж хэнтэй харилцахгүй байхыг эрхэмлэдэг. Мэдээж өөрөө дасгал хөдөлгөөн хийх, нойр сайн авахаас гадна зорилготойгоор энэ байдлаасаа гарахад цаг хугацаа, хүсэл, чармайлт хэрэгтэй. Эрүүл амьдралын хэв маягийг дадал болгох, идэвхтэй алхалт эсвэл гүйлтэнд өдөрт 40-60 мин зарцуулах, ажлын дундуур зориудаар цаг гарган гадаа гарч байх өөрөөр хэлбэл бие махбодийг хүчилтөрөгчөөр хангалттай цэнэглэх нь чухал. Учир нь бидний биед сэтгэл санаа, оюун ухаан маань амьдардаг. Тиймээс эдгээр аргуудыг хэрэгжүүлэхгүй бол дараагийн аргууд нь үр дүнгүй. Ажил болон бусад харилцаан дээр хувийн орон зай, хил хязгаарыг тогтоох.

Шүүмжлэгч, байнга таныг болон таны зан чанар, хувцаслалт, гадаад төрх, биеийн жин, хандлага, үзэл бодол, үйлдлийг буруу гэж үздэг, хэт шүүмжлэгч хүмүүстэй бага харилцах. Юуны түрүүнд мэргэжлийн эмч, сэтгэл зүйч, засалч нарт хандаж туслалцаа авах хэрэгтэй. Учир нь энэ байдал удаан үргэлжилбэл архагшиж тухайн хүний зан чанарын хэсэг болж хувирдаг.

 

 

-Ер нь ажилтнууд ажлын байрандаа сэтгэл хангалуун, стресс бухимдалгүй байхад ажил олгогчдод болон хамт олны дунд ямар давуу талууд бий болдог вэ?

-Ажилтан ажилдаа сэтгэл хангалуун, урам зоригтой байвал хүнд ажил байсан ч өөрийгөө дайчлан хийж гүйцэтгэж чаддаг. Тиймээс стресс бага, урам зоригтой ажилтнууд олон байх тусам тухайн байгууллага нэр хүндтэй, бүтээмж өндөртэй, борлуулалт сайтай байна гэсэн үг. Ер нь ажилтнууд удирдлагаасаа юу хүсдэг вэ гэвэл өөрийг нь анхаараасай. Юу хийж байгааг нь анзаарч үнэлээсэй гэж ихэнхдээ хүсдэг. Өнгөрсөн хугацаанд бидний судалснаар хүнтэй харилцдаг харилцааны мэргэжлүүд ажилтнууд ихээхэн хүч, стресс шаарддаг болох нь батлагдсан. Энд би даатгалын ажилтнуудыг нэрлэмээр байна. Даатгалын ажилтнууд үйлчлүүлэгчээ тайвшруулж ятгах шаардлага ихээхэн гардаг тул хамгийн стресс ихтэй ажилд тооцогдсон. Хойноос нь сэтгэл судлаач, нийгмийн ажилтуунд, мөн эмч болон цагдаа нар ордог. Учир нь эдгээр ажилтнууд өдөр тутам олон хүнтэй харьцах шаардлага гардаг. Энд мөн сэтгүүлч мэргэжлийг дурдмаар байна. Ихээхэн стресс шаарддаг ажил гэдэг нь судалгаагаар тогтоогдсон. Судалгаанаас харагдаж буй өөр нэг онцгой зүйл бол сүүлийн жилүүдэд хүмүүс, ялангуяа залуус ажлын байраа ойр ойрхон сольж байгаа явдал. Энд 1990 оноос хойш төрсөн залуусыг нэрлэе. Зөвхөн Монголд ч биш, дэлхий даяараа энэ үеийнхнийг 7 үе буюу онцгой үе гэж үзэх болсон. Өмнөх үеийнхэн буюу бид нарын аав, ээж нарын үед дарга нь ажилтандаа “Чи тэрийг ингэж хий” гэж хэлчихэд болчихдог байсан бол энэ 7 үеийнхэнтэй ицгэж хандаж болохгүй. Тэд бол өмнөх үеийнхнээс тэс өөр, илүү нээлттэй, өөрийгөө шал өөрөөр илэрхийлдэг хүмүүс. Урьд нь “Чи даргад тохируулж хий”, “Даргад таалагдах хэрэгтэй” гэдэг шаардлагыг тавьдаг байсан бол 7 үеийнхний хувьд тийм биш. Тэдний хүсээд байгаа зүйл нь илүү их гэдгийг судлаачид анзаарсан. Бид ажлаасаа гарчихаад дахиж ажилд орж чадаагүй, мөн олон ажил сольсон 7 үеийнхний дунд судалгаа явуулахад тэд байгууллагын тавьж буй өндөр шаардлага буюу үгэнд дуулгавартай орж, олон зүйл ярилгүйгээр ажилладаг байх. Тэгсэн мөртлөө санаачилгатай байх гэсэн хоёр тэс ондоо хоорондоо авцалддаггүй шаардлагыг эсэргүүцэгчид гэдэг нь тодорхой болсон. Учир нь энэ үеийнхэн санаачилгатай байх, үг дуугүй захирагдах хоёрыг тэс өөр хоёр зүйл. Хоорондоо авцалдахгүй гэж үзэцгээдэг. Санаачилгатай байх гэдгийг өөрийнхөө үзэл бодпыг чөлөөтэй илэрхийлэх, өөрийнхөөрөө хийх гэж энэ үеийн залуус үзэх болсон байна.

-Ажлын байрны тохь тух тухайн апбан байгууллагын амжилтад эерэгээр нөлөөлдөг. Тухайлбал, Япон, Солонгос зэрэг дэлхийн олон оронд ажилчдын стресс бухимдлаа тайлж амрах өрөө байдаг шүү дээ. Энэ чухам ямар давуу талыг ажил олгогч эзэн, ажилтнуудад олгодог вэ. Монголд ийм өрөөтэй байгууллага ховор байдаг болов уу?

-Ажлын байрны тохь тух нь ажилтнуудын бүтээмжид тодорхой хэмжээгээр нөлөөдөг гэдэг нь судалгаанаас харагддаг. Ажлын өрөөний ханын өнгө, тавилга, зохион байгуулалт, ажилтан хоорондын ширээ, ажиллах талбайн зай хангалттай эсэх хүртэл нөлөөлдөг. Учир нь өнгө нь хүний сэтгэл зүйд нөлөөлж байдаг. Жишээ нь нүд ядрааж амархан нозооруулдаг өнгө байна, эсвэл эсрэгээрээ бага зэрэг сэргэлт өгч хүнийг идэвхтэй байлгадаг ч өнгө бий. Маш бага зай өөрт нь ногддог бол өөрөөр хэлбэл нэг өрөөнд хэт олуулаа ойрхон шахцалдаж суух нь сэтгэл зүй болон бие махбодын хувьд хүн биеэ цэнэх, булчингаа чангалах хэрэгтэй болдог учир амархан ядрахад бас их уцаарламтгай болоход хүргэдэг. Уцаар төрнө гэдэг бол таны хувийн орон зай бие махбодын, сэтгэл зүйн, оюун санааны хувьд алдагдсан гэдэг дохио. Ингээд уцаар гэдэг таагүй сэтгэл хөдлөл маань яг л холгодог гутал өмссөн мэт хүнийг тухгүй болгодог. Хамтран ажиллагсад болон үйлчлүүлэгчтэйгээ амархан маргах, шүүмжлэх, тэмцэлдэх, сөргөөцөлдөх гэх мэт зан үйлдэл гаргана.

Орчин үеийн оффис нь ажилтнуудын тав тухад улам илүү анхаардаг болж байгааг илэрхийлдэг. Илүү ихээр ажилтнуудаа бодсон, хүнлэг хандлагатай байгууллагад хүмүүс тогтвортой бүтээмжтэй ажилладаг.

Монголын хэд хэд байгууллага зөвхөн амрах өрөөнөөс гадна сэтгэл зүйчтэй, зориулалтын өрөөтэй, тэндээ сэтгэл зүйн зөвлөгөө авдаг зохион байгуулалт хийсэн байна лээ. Тиймээс цаашдаа ийм байгууллагын тоо улам нэмэгдэнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Жишээ нь стресс, бухимдалтай, ядарсан ажилтан байя гэж бодъё. Тэр энэ байдлаасаа болж алдаа гаргаж, компанийн хувьд нэр төр, цагхугацаа, мөнгөөр хохироход хүргэж болно шүү дээ.

-Тэгвэл ажилтан, удирдлага хоорондоо таарахгүй байгаа тохиолдолд хэрхэн ойлголцох вэ. Тухайн ажилтнууд удирдлагатайгаа хэрхэн харилцах хэрэгтэй вэ?

-Ажилтан удирдлага хоорондын таарамжгүй байдал, маргаан зөрчил нь элбэг тохиолддог. Эхлээд ойлгох зүйл нь удирдлага болон ажилтан хоорондын харилцаа нь уг үндсээсээ зөрчилтэй байдаг. Учир нь удирдлага дээр байрлалтай тул ажилтанд дарамт үзүүлнэ, ажилтан доор байрлалтай тул бас эсэргүүцэл үзүүлнэ. Тиймээс ажилтан муу эсвэл дарга муу хүн гадгээс ийм таагүй байдал бий болдоггүй гэдгийг ойлгож, хүлээн зөвшөөрөх нь таныг маш их тайвшруулах болов уу. Хэдийгээр ажилтан, удирдлага гэсэн байр суурьтай боловч энэ хүмүүс хоорондын энгийн харилцаа бас зэрэгцэн өрнөсөөр байдаг. Тиймээс хамгийн түрүүнд удирдлага болон ажилтан тэмцэлдэх зан үйлдлээ зогсоохыг хичээх, өөрөөр хэлбэл цаанаасаа л сөрмөөр, тэмцмээр эсэргүүцмээр санагдаад байгаа байдлаа ухамсарлаж зогсоох, сэтгэл хөдлөлдөө автах буюу бухимдах, гуниглах, уурлах, зэрэг сэтгэл хөдлөл мэдэрч байвал тухайн хүнтэй харилцахгүй байх, зөвхөн хэвийн харьцангуй тайвширсан үедээ харилцахыг хичээх, нэгэнт харилцааны явцдаа дээрх таагүй сэтгэл хөдлөлийг мэдэрвэл амьсгалын дасгал хийх болон анхаарлаа өөр зүйлд чиглүүлэх, тоолох, эсвэл майндфүлнэссийн дасгал аргуудаас хэрэглэх. Шууд огцом хариу үйлдэл үзүүлэх гэж байгаа бол түүнийгээ тэр дор нь ажиглачихвал “За би яг одоо уурлах гэж байна” гэж өөртөө хэлэхэд таны сэтгэл хөдлөл автоматаар эрч нь суларч таны урд тархи буюу ухамсартайгаар үйлдлээ хянах чадвараа олж авна.

-Үр бүтээлтэй ажилладаг байгууллага, хамт олон болохын тулд ямар алхам хийх хэрэгтэй вэ?

-Сэтгэл зүй талаасаа ажлын үр бүтээмжтэй байдал хэзээ бий болдог вэ гэхээр тогтвортой болон дундаас бага зэргийн ачаалалтай үед хамгийн өндөр байдаг. Өөрөөр хэлбэл хүн өдөр бүр нэг л зүйл хийх нь уйтгартай, бүтээлч санаачилгагүй болгодог. Тиймээс ажилтнуудад шинэ даалгавар өгөх, бага зэрэг ачаалал нэмэх гэхдээ эргээд дэмжлэг үзүүлдэг урамшуулдаг байх нь өндөр бүтээмжийг бий болгоно гэж үздэг. Хамт олон гэдэг бол яг л ургамал, амьтан, хүн шиг амьд тогтолцоо учраас байнга өөрчлөгдөж байдаг. Хөдөлгөөн бол амьдрал гэдэг үг байдаг шүү дээ. Тиймээс урагш түлхэх хөдөлгөөнд оруулдаг тэр хөдөлгөөн нь хэт хурдан огцом биш бас хэт удаан биш байх хэрэгтэй гэж үэдэг. Нэг л өглөө ирэхэд цоо шинэ ажил, эсвэл шинэ дүрэм гаргах нь, эсвэл бүх зүйлийг зэрэг шинэчлэх гэдэг нь өндөр түвшний стресс үүсгэдэг тул хүмүүсийг бүтээмжтэй байхаас илүү туйлдуулах, түгшээх, “Маргааш юу өөрчлөгдөх болоо? Би тэр ажлыг хийж чадах болов уу? Намайг халчих вий? Би хөл нийлүүлж чадахгүй байх вий?” гэдэг сөрөг бодол мэдрэмжийг үүсгэнэ. Энэ нь сөрөг үйлдлийг бий болгоно. Удирдлагын шийдвэрийг эсэргүүцэх, маргах, ажлаас татгалзах, хов жив ярих гэх мэт. Ажлын байран дээрх таатай, ажил хэрэгч уур амьсгалыг бүрдүүлэхэд хүмүүс ажлын байран дээрээ сэтгэл зүйн аюулгүй байдал хангагдаж байна уу гэдгээс шууд хамааралтай. Гэнэтийн ажил, шийдвэр, байнгын хувьсамтгай зан чанар, харилцааг багасгахад анхаарах хэрэгтэй.

Г.Нямсүрэн

Эх сурвалж: "Монголын үнэн" сонин