-ЭНЭ АЖЛЫГ ХИЙХЭД МОНГОЛБАНКНААС АСАР ИХ ТАРХИ УГААЛТ, ЭСЭРГҮҮЦЭЛ ОРЖ ИРНЭ-

Эдийн засагч Д.Ангартай банкны салбарын реформ, зээлийн хүүг бууруулах талаар ярилцлаа.

-Өмнө нь банкны салбарт реформ хийх ёстой, зээлийн хүү хэтэрхий өндөр байна хэмээн ярьдаг байсан ч энэ сэдэв усанд хаясан чулуу шиг алга болдог байсан. Харин “Covid19”-ын халдварын тархалттай холбоотойгоор үйл ажиллагаа нь хумигдсан аж ахуйн нэгжүүдэд хөрөнгө оруулалтын хямд эх үүсвэр юу юунаас илүү чухал байгаа тул банкны салбарт реформ хийж, зээлийн хүүг бууруулахыг хатуу шаардаж эхэллээ. Нөхцөл байдлыг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Бид улсаараа зээл гэдэг зүйлийг зөв ойлгоогүй 30 жил явж ирлээ. Зээл бол иргэд, аж ахуйн нэгжийн хэрэглэж байгаа санхүүгийн нэг бүтээгдэхүүн юм. Бизнесээ өргөжүүлж илүү их ашиг олсны дараа энэ ашгаасаа зээлээ хүүтэй нь эргүүлж төлдөг. Үүнийг л зээл гэж байгаа юм. Гэтэл өнгөрсөн 30 жилд зээл гэдгийг зөвхөн мөнгөтэй хүн талаас нь тайлбарлачихсан. Төрийн бодлого маань мөнгөтэй хүмүүсээ л 30 жил хамгаалсан. Нөгөө зээл авч байгаа хүмүүсээ хаячихсан. Та нар энэ хүний эрхшээлээр хүсвэл 30 хувийн хүүтэй зээл авч бизнесээ хий, ашгаа ол гэдэг тулгалт маягийн зүйлийг төр нь гаргаад өгчихөж байгаа юм. Гэтэл нөгөө бизнес хийж байгаа иргэд, аж ахуйн нэгж 20-30 хувийн хүүтэй зээлийг дийлэхгүй дампуураад байна. Мөнгөтэй хүмүүс нь зүгээр л хүүгээ аваад сууж байдаг. Авч чадахгүй бол төв банкнаас бодлогын хүү гэдгээр нөхөөд өгчихдөг.

Зээлдүүлэгч буюу нэг тэрбум төгрөгөөс дээш хадгаламжтай 1000 хүрэхгүй хүн байна. Сүүлийн 30 жилд манай улсын санхүүгийн бодлого энэ 1000 хүнд л зориулагдаж ирлээ. Тэдний мөнгийг эргэлдүүлж байгаа 10 банк бий. Өөрөөр хэлбэл, 1000 хүн, нэмэх нь 10 банкны эрх ашгийг сүүлийн 30 жилд хамгаалаад иржээ. Гэтэл 1010 этгээдийн нөгөө талд 3 сая гаруй иргэн байна. Дээр нь 150 гаруй мянган аж ахуйн нэгж байгаа. Тэгвэл корона Монголын санхүүгийн салбар дахь өвчнийг ил болгоод өгчихөж байна. Энэ бол аж ахуйн нэгж, иргэдийн чадамжгүйн асуудал гэхээс илүү системийн асуудал юм. Зээлийн өндөр хүүг иргэд дааж давахгүй байгааг чанаргүй, хугацаа хэтэрсэн зээл өссөн, иргэд зээлээ төлж чадахгүйд хүрсэн зэрэг мессэжээр илэрч байна.

Одоо засгийн эрхэнд аль ч нам байсан зээлийн хүүг буулгах ёстой юм байна гэсэн шаардлага ил гараад ирлээ. Үнэхээр Монголын аж ахуйн нэгж 30 хувийн хүүтэй зээлийг дийлэхгүй байна шүү дээ. Ийм өндөр зээлийн хүү дэлхийд байхгүй. Үйлдвэрлэл, бүтээн байгуулалтын шинж чанартай төслүүдийг жилийн 3, хамгийн дээд хязгаар нь 7 хувийн хүүтэй зээлээр санхүүжүүлдэг. Гэтэл манай банкууд сарын 2 хувиас дээш, жилээр тооцохоор 30 хувь болдог. Энэ 30 хувийг “Амазон”, “Apple”, өөр юу байдаг юм ямар ч хүчирхэг компани дийлэхгүй. Маш том санхүүгийн дарамт ирж байна.

-Зээлийн хүүг бууруулах асуудлыг ярихаар арилжааны банкууд бие даасан хувийн хэвшил. Төв банк Засгийн газрын мэдэлд багтдаггүй. Өөрөөр хэлбэл, тэд хараат бус байна. Энэ тохиолдолд төр шууд оролцож зээлийн хүүг бууруулж болох уу?

-Зөв асуулт. Зээлийн хүүг тогтооход төр оролцож болохгүй гэж банкны эрх ашгийг хамгаалагч, төрийн түшээд, дээр нь Монголбанкныхан ярьж ирсэн. Төр оролцож болохгүй, банк л өөрөө тогтоох ёстой гэдэг. харамсалтай нь манай хууль тийм. Банкны тухай хуульд заагаад өгчихсөн. Гэтэл ямар ч улсын төв банк, арилжааны банкны тухай хуульд зээлийн хүүг тогтооход төр оролцохгүй гэсэн заалт байдаггүй. Зээл бол онцгой бүтээгдэхүүн. улс орны иргэн бүрт зээл авах хэрэгцээ байдаг. Гэтэл тэрийг бэлтгэн нийлүүлж байгаа тал хязгаарлагдмал шүү дээ. Тэгвэл үүнийг зүгээр зах зээлд нь даатгаад орхичих юм бол монопол үүснэ. Иймд зохиомол монопол үүсгэхгүйн тулд зээлийг төрөөс зохицуулдаг. Англи, Америк, Герман, Франц, Япон, Солонгос зэрэг бидний араас нь явж байгаа зах зээлийн эдийн засагтай орнуудад зээлийг төрөөс нь зохицуулдаг. нь манай банкууд Монгол улсыг олон жил “хүүлэх” муйхар хүслийнхээ үрээр лоббигоор хуульд зээлийг хүүг банк тогтооно гээд оруулаад өгчихсөн. Гэтэл энэ нь явсаар байгаад сүүлдээ банкиндаа ашиггүй болж ирлээ. Сүүлдээ иргэд зээлээ төлж чадахаа болиод банк хүнд байдалд орлоо.

Зах зээлийн эдийн засагтай ихэнх оронд зээлийн хүүг тухайн улсын төв банк тогтооно гэсэн хуультай. Яагаад улс орнууд төв банк гэсэн институцийг байгуулж байна вэ. Тэгээд татвар төлөгчдийн хөрөнгөөр санхүүжүүлж байна гэвэл зээлийн хүүг л зохицуулах гээд байгаа юм. Энэ бодлогын институцийн нэг номерын ажил бол ерөөсөө л зээлийн хүүг зохицуулах байх ёстой.

-Төв банк зээлийн хүүг хэрхэн зохицуулах ёстой байдаг вэ?

-Банкийг төрөөс тусгай зөвшөөрөл авч байгуулдаг. Төрийн өгч байгаа тусгай зөвшөөрлөөр дамжуулж тухайн банкны зээлийг хүүг зохицуулдаг. Монголбанк нэг банкинд тусгай зөвшөөрөл өгсөн бол “Та нар дураараа зээлийн хүүгээ тогтоохгүй шүү. Биднээс гаргасан дүрэм, журам, хэм хэмжээ, зохицуулалтын хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулна шүү” гэсэн ойлголт юм. Бүх улсад ийм байгаа. жишээ нь, дэлхийн санхүүгийн төв Нью-Иоркийн банкууд парламентынхаа баталсан хуулийн дагуу жилийн 8 хувиас дээш хүүтэй зээл олгож болохгүй гэсэн хязгаарлалттай. Та нар төрөөс тусгай зөвшөөрөл аваад тусгай эрхтэй санхүүгийн бизнес буюу банкны үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа бол аж ахуйн нэгжүүдэд жилийн 8 хувиас доош хүүтэй зээл олго, чадахгүй бол боль гэсэн л шаардлага юм. Хэрэв 8 хувиас дээш хүүтэй зээлийг нууцаар ч юм уу олгосон бол эрүүгийн гэмт хэрэг шүү гэж төр зохицуулж өгдөг. Тухайн нийгмийн бүхий л эрх ашгийг блансжуулах нь төрийн үүрэг. Түүнээс биш зөвхөн нэг банкийг илүүд үзэж, бусдын эрх ашгийг хохироох бодлого хэрэгжүүлж болохгүй. Гэтэл манайх зээлийн хүү хэд байхыг банкууд өөрсдөө тогтоо гээд хуульчлаад өгчихсөн. Ийм ичгэвтэр хуультай улс Монголоос өөр байхгүй биз. хэдийгээр Америкт зээлийн дээд хязгаарыг 8 хувь гэж тогтоож өгсөн ч 4 орчим хувьтай л байдаг. Банкууд нь бас өөрсдийгөө бодож байна. хэт өндөр зээл өгвөл компаниудад дарамт учирч бидэнд ашиггүй гэдгийг ойлгоод байна. Харамсалтай нь манай банкууд зээлийн хүү өндөр байвал бидэнд ашигтай гэж эндүүрч явсаар зээл авч байгаа хүмүүсээ жил бүр нугчин дарсаар зээл төлөх чадвартай хүнгүй болгосон. Эцэст нь чанаргүй зээлүүдийг төр аваач ээ гэдэг банкуудын лобби явж байна. Яагаад төр банкуудын үүсгэсэн чанаргүй зээлийг татвар төлөгчдийн мөнгөөр авах ёстой юм. Тэгэхээр л системийн шинэчлэлийг хийх хэрэгтэй. Ганц, хоёр дүрэм журмаар зохицуулчих байсан бол системийн шинэчлэл гэж ярихгүй. харин манай банкны систем анхнаасаа буруу явчихсан учир системийн шинэчлэл буюу реформ зайлшгүй хэрэгтэй. Үүнийг у.хүрэлсүх, С.Эрдэнэ, Т.Доржханд нь байна уу хамаагүй, хийх л ёстой. Одоо монгол төрийн бодлого 1000 том хадгаламж эзэмшигч, нэмэх нь 10 банк бус 3 сая иргэдийнхээ эрх ашгийг хамгаалахад чиглэх ёстой гэдэг дээр банкны реформын үндэс суурь тавигдах учиртай.

-Ерөнхий сайд зээлийн хүүг сарын 1 хувьд хүргэх ажлыг хийнэ хэмээсэн. Энэ шинэчлэлийг хэрэгжүүлэх алхмыг тодруулахгүй юу?

-Маш тодорхой хэлье. Зээлийн хүүг нэг хувь руу оруулах боломжтой. Зээлийн хүүг сарын нэг хувь байтгуай түүнээс ч бага хувь руу оруулах боломжтой. Зээлийн хүүг зохицуулах нь пуужин хийхтэй адил айхавтар ухаан зараад байх зүйл биш. Хэдхэн зохицуулалт байдаг. Болохгүй бол бусад улсын төв банкны хуулийг гүүгэлдээд үз. Зээлийн хүүг зохицуулдаг 4-5 зохицуулалт л байдаг. Нэгдүгээрт, зээлийн хүүг тодорхойлж байгаа орцын өртгийг буулгах. жишээ нь, Монголд зээлийн хүү өндөр байгаагийн гол шалтгаан бол хадгаламжийн хүү маш өндөр болсонтой холбоотой. Хадгаламжийн хүүний ард нөгөө л 1000 хүн, 10 банк. Одоо 1000 хүний эрх ашиг уу, 3 сая хүний эрх ашиг уу гэдгийг шийдэх ёстой. Тэгэхээр хадгаламжийн хүүг буулгах хэрэгтэй. Яаж буулгах юм бэ, учир нь олдох юм уу гэж эргэлзэж болохгүй. Бусад улсын жишиг яадаг гэхээр өндөр хадгаламжид өндөр татвар тавьдаг. нь үүнийг манай уИх-ын гишүүд банкуудын лоббигоор 27 жил хийгээгүй. Тэр 1000 хүн татвар төлөлгүй 27 жил болсон. Маш өндөр хүү авна. Ийм муйхар байж болохгүй. Сангийн яамнаас жил болгон хадгаламжийн татварыг нэмье гэдэг санал оруулдаг ч дийлдэггүй байсан. д лоббинд өртөөд алга болдог. Тэгэхээр 1000 хүн маш хүчтэй байгаа биз. д хүртэл нөлөөлж байна. Мөн ихэнх төлөөлөл нь уИх-д сууж байгаа юм. харин нэг аз завшаантай зүйл нь 2016, 2017 оны үед ОуВС-тай хөтөлбөр тохирсон. Энэ үед ОуВС-гаас хадгаламжид татвар тавь гэдэг хатуу шаардлага тавьсан. УИХ10 хувь тавьсан. 0 байсан гэхэд 10 хувь маш том дэвшил болсон. Ингээд гурван жил болоход 18-20 хувьтай байсан хадгаламжийн хүү маань 12 руу буугаад ирсэн. ОуВС-аас бидэнд заасан энгийн хичээл энэ юм. Үүнийг ойлгох ёстой. Уг нь бусдаар шахуулалгүй өөрсдөө л хийчих байсан.

10 гэдэг сайн эхлэл байлаа. Гэхдээ багадаж байна. Жилийн 12 хувийн хүүтэй зээл олгохын тулд хадгаламжийн хүүг магадгүй 5-6 хувь руу оруулах ёстой. Шийдэл нь маш амархан. 30-40 хувийн татвар тавьчих. Магадгүй энэ ярилцлагыг уншаад хүүхдийнхээ ирээдүйд зориулсан хадгаламжтай хүмүүс яах вэ гэж болно. Энэ хүмүүсийг тусгаарлаж болно. 10 хувьд нь үлдээгээд, харин 20, 50, 80 тэрбумаар нь хадгалдаг хүмүүст 35-40 хувийн татвар тавих хэрэгтэй.

-Том хадгаламж эзэмшигч 1000 хүний төлөөлөл УИХ-д байгаа гэсэн. Энэ эрх ашгийг давж гарах амаргүй болов уу?

-УИХ-ын 76 гишүүний бараг тал хувьд нь нөгөө мянган хүний төлөөлөл байгаа. Тиймээс ийм хууль батлагдаж чадах уу гэдэг асуудал байна. У.Хүрэлсүх банкны салбарт реформ хийнэ гээд уИх-д байгаа өндөр хадгаламжтай хүмүүсийн лоббийг дийлэх үү гэдэг эргэлзээ бий. Гэхдээ хийх л ёстой. Ард түмэнд амалсан шүү дээ. Өндөр хадгаламжтай хүмүүс бүгд төлөөллөө, мөн өөрсдөө төрд орсон. Мэдээж 1000 өндөр хадгаламжтай хүмүүсийн дунд үнэнч шударгаар хөдөлмөрлөөд баялаг бий болгосон хүн олон байгаа. Мөн газар, лиценз зараад их мөнгө босгоод банкинд хийгээд өндөр хүү аваад сууж байгаа нь ч бий.

-Хадгаламжийн хүү буурвал тэр их мөнгийг илүү ашигтай салбар руу хөрөнгө оруулах хэрэгтэй болно. Энэ урсгалыг төр зохицуулж өгөх ёстой юу?

-Тэрийг заавал төр зааж өгөөд байх шаардлагагүй. Хадгаламжийн хүүг 5 хувь болгочихвол нөгөө мөнгөтэй хүн 10 хувийн ашиг хаана байна гээд өөрөө хайгаад шийдлээ олчихно. Манай Монголбанкны мухайрлаж бодсон нэг зүйл нь хадгаламжийн хүүг хэт буулгачихвал нөгөө мөнгө чинь доллар болоод гараад явчихна гэж тархи угаадаг. Энэ буруу бодол нь төрийн бодлого болоод явчихсан. Өгөөж нь буурчихаар хүн хэзээ ч зүгээр суудаггүй. Өөр өгөөжтэй зүйл рүү хөрөнгө оруулаад эхэлдэг. хадгаламжийн хүүг буулгачихвал энэ мөнгө нийтийн дансанд эргэлдэнэ. Өгөөжөө илүү өгнө. Би танайд зээл олгоё, хувьцааг худалдаж авъя, хөрөнгө оруулъя гээд өөрсдөө гүйж ирээд 30 жил хөгжүүлж чадаагүй хөрөнгийн зах зээл чинь зах зээлийнхээ зарчмаар эргэлдэж эхэлнэ.

-Гадны банк оруулж ирэх асуудал дээр арилжааны банкууд эрс эсэргүүцдэг. Энэ реформын нэг хэсэг байх ёстой юу?

-Энд ерөөсөө л нөгөө 10 банкны лобби явдаг шүү дээ. Үүнийг гишүүн ц.Нямдорж “Гадны банк гээд а үсэг дуугарахаар нөгөө хэдэн банкны нөхөд Төрийн ордон руу гүйгээд ороод ирдэг. Тэгээд нөгөө 76 гишүүнийг чинь хувааж авч, толгойг нь эргүүлж, айлгаад тэр хуулийг байхгүй болгодог” гэж ярьж байсан. Банкууд маань маш буруу лобби хийж, өрсөлдөөнийг боомилж байна. Боомилж байгаа зорилго нь гадны банк орж ирэхгүй бол хөөрхий өөрсдөд нь ашигтай гэдэг. Гэтэл энэ нь системийн гажуудал болоод эргээд банкаа татаж байна. уг нь өрсөлдөөн байвал зээлийн хүү буурна. Энэ нь компаниудад дарамт бус өрсөлдөөнийг нээж өгч илүү ашигтай ажиллах боломжтой болно. Ингэснээр нөгөө чанаргүй зээл байхгүй болно. Гэвч гадны банкийг хориглочихсон. Зээлийн хүүг банк өөрөө тогтооно гэсэн хуулийн заалт оруулчихлаа. Ингээд оруулчихвал бид хязгааргүй эрх эдэлнэ гэж ойлгодог ч энэ байдлаасаа болж хүнд байдалд орж байна. ОУВС банкуудыг өөрийн хөрөнгө нь дутагдалтай байна, нэмүүл гэсэн чинь нөгөөдүүл нь гадна дотноос эх үүсвэр нь тодорхойгүй мөнгөнүүд оруулж ирээд 2016 онд хэрэгжүүлж эхэлсэн хөтөлбөр анх удаа амжилтгүй боллоо. Яагаад ОуВС-гийн хөтөлбөр дуусч чадаагүй гэхээр банкуудынхаа эх үүсвэрийг баталгаажуулж чадаагүйтэй холбоотой. Үүнээс болоод ОУВС хэзээ ч ойлголцохгүй юм байна гээд гараад явчихсан. Ийм гажуудалтай, бусармаг санхүүтэй улс хөгжихгүй. Үүн дээр хүссэн хүсээгүй реформ хийж, гадны банкийг оруулах асуудал яригдана. Гадны банк орж ирээд Монголын газар нутаг, иргэдийн сууцыг хурааж авна гэсэн асуудал ерөөсөө байхгүй. Зүгээр л өрсөлдөөнийг цэвэршүүлж байгаа хэлбэр юм. Ингэж байж зээл иргэдээ хүүлж, нугачин дардаг биш хөгжүүлдэг бүтээгдэхүүн болно. Дэлхий дээр хоёр улс л гадны банк оруулаагүй. Тэр нь Монгол, Хойд Солонгос юм. Ядаж 10-20 улс гадны банкгүй байсан бол ойлгож болох юм.

-Тэгэхээр улс төрийн маш том зориг хэрэгтэй байх нь ээ?

-Банкны системийн өөрчлөлтийг хийнэ гэдэг улс төрийн маш том зориг шаардана. Маш их хэмжээний эсэргүүцэл, тархи угаалт орж ирнэ. Ялангуяа, Монголбанкнаас их орж ирнэ. Банкны реформын хүрээнд Монголбанкны хуулийг өөрчлөх ёстой. Монголбанк бол төрийн институци. Татвар төлөгчдийн хөрөнгөөр санхүүждэг. Гэтэл бараг банкны холбоо (банкуудын эрх ашгийг хамгаалагч) гэж нэрлэж болохоор байна. Одоо банкны холбоо биш, төрийн бодлогын институци болгох чиглэлээр ажиллуулах ёстой. Зээлийн хүүг зохицуулдаг болгох ёстой. Дээр нь төв банкинд өндөр хадгаламжтай хүмүүсийн төлөөлөл шургалаад орчихдог. Ингээд олон нийтэд буруу мэдээлэл өгдөг. Санхүүгийн мэдлэггүй хүмүүс үүнийг нь сонсохоор зөв яваад ч байгаа юм болов уу гэж боддог. Гэтэл тийм биш. Зоримог шийдэл хэрэгтэй. хэн хийх нь чухал биш.

Г.БАТЗОРИГ