БАНЗАЛ ӨМССӨН АНГЛИ ХАНХҮҮ ШИГ

Г, Ж, Ч, Ш, Ь, К- ээр төгссөн эр үг

Эр үг атлаа эм үгийн нөхцөл авдаг үгс. Ярианы хэлэнд юүпэк гэж нэрлэдэг банзлыг эмэгтэйчүүдийн хувцас гэдгийг бүгд мэднэ. Гэтэл Их Британийн хатан хаан II Элизабетагийн нөхөр Эденбургийн гүн Филипп, Уэльсийн ханхүү Чарльз нар банзал өмссөн байгаатай Лондонд таараагүй ч гэлээ телевизээр харсан хүн цөөнгүй. Банзлыг уг нь эмэгтэйчүүд өмсөх ёстой, гэхдээ зарим тохиолдолд эрчүүд өмсдөг юм байна. Үүнтэй нэгэн адил харьяалах, заахын тийн ялгалын-ийн, -ийг нөхцөлийг уг нь эм үгэнд залгах ёстой, гэхдээ зарим тохиолдолд эр үгэнд залгадаг юм байна.

Их Британид герцог, ханхүү нар банзал өмсдөг нь дундад зуунд Шотландад дэлгэрсэн kilt (эрэгтэй банзал)-тэй холбоотой. Харин эр үгэнд эм үгийн -ийн, -ийг нөхцөл залгадаг нь эр гийгүүлэгч “Г”-ийн ард эгшиг ороогүйтэй холбоотой. Жишээ нь, баг-багийн дарга (бага-багын найз), эр зориг- эр зоргийн (дур зорго-дур зоргын), нутгийн баялаг-нутгийн баялгийн (нутгийн аялга-нутгийн аялгын), дэвсгэр олбог-дэвсгэр олбогийг (бөөгийн олбог-бөөгийн олбогыг), үүрдэг аргийг (хялбар арга-хялбар аргыг) гэх мэт. Ойлгомжтой харагдуулах үүднээс саран хаалтад ардаа а-тай буюу ТА”-тай жишээг оруулсан болно. Нэмж анхааруулахад, -ийн нөхцөл залгасан Т”-гээр төгссөн тухайн үг цааш хувирахдаа дахин эр үгэнд ордог -ы, -ыг нөхцөл авна. Жишээ нь, Зоригийнхны, Зоригийнхныг, Сандагийнхны, Сандагийнхныг, Дондогийнхны, Дондогийнхныг гэх мэт.

Эр үг атлаа харьяалах, заахын тийн ялгалын, эм үгийн-ийн, -ийг нөхцөл авч, банзал өмссөн англи ханхүү шиг болдог бас өөр тохиолдол байгаа.

Энэ нь Ж, Ч, Ш, Ь, И-гээр төгссөн эр үг. Жишээ нь: туужийн туужийг, тогоочийн, тогоочийг, зуушийн зуушийг, ханийн, ханийг, салхийг... гэх мэт.

Жич: К = Г гэж жишдэг учраас К-гаар төгссөн ,эр үгэнд мөн эм үгийн -ийн, -ийг нөхцөл залгана. Иймээс шуудангийн марк- шуудангийн маркийн, маркийг, хүүхдийн парк-хүүхдийн паркийн, паркийг гэж бичих нь ээ. ‘‘Чихэр лүгээ зайрмаг” гэдэг нь чихэр шиг амттай гэсэн үг биш, 

Хүүхэд багачууд мөхөөлдөс, зайрмагт дуртай. 

Чихэртэй зайрмаг

Цөцгийтэй зайрмаг

Шоколадтай зайрмаг гэсэн үгтэй дуунд хүүхдүүд дуртай. Бас томчууд ч дуртай. Бид цөмөөрөө дуртай. Кирилл үсэгт байдаг, бид цөмөөрөө мэддэг -тэй, -тай, -той нөхцөлийн оронд босоо монгол бичигт бол эр үгэнд -лугаа, эм үгэнд -лүгээ бичдэг.

Өөрөөр хэлбэл, -тай, -той = лугаа, -тэй = лүгээ. Тэгэхээр монгол бичгээр уг дууны үгийг

Чихэр лүгээ зайрмаг

Цөцгий лүгээ зайрмаг

Шоколад лугаа зайрмаг гэж уншихаар бичих нь ээ. Кириллээр “чихэр лүгээ зайрмаг” гэж бичээд чихэр шиг амттай зайрмаг гэж ойлговол маш том эндүүрэл болж таарлаа. Харин дээрх утгыг кириллээр зөв илэрхийлэхдээ,

“Чихэр лүгээ адил зайрмаг

Шоколад лугаа ижил зайрмаг” гэж зөв бичих учиртай аж.

Үүнтэй ойролцоо жишээ татъя. “Тэд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх лугаа яриа дэлгэлээ” гэхэд хэдэн хүн гүйцэтгэх засаглалын тэргүүнтэй харилцан ярилцжээ гэж ойлгоно. “Тэд Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх лугаа адил яриа дэлгэлээ” гэвэл хэдэн хүн У.Хүрэлсүх шиг уран цэцэн ярьжээ гэж ойлгогдоно. Ер нь кириллээр бичихдээ заавал монгол бичгийн хамтрахын тийн ялгалын -лугаа, -лүгээ нөхцөл хэрэглэх хэрэг байна уу. Хойшид зүгээр л “-тай, -той, -тэй”-гээ бичиж байцгаая.

АРХИ УУГЧДЫН НАС

ЗАЛУУЖИЖ БАЙНА ГЭВ ҮҮ

Дэлхий 7.3 тэрбум хүнтэй. Тэдний 500 сая нь кирилл үсгээр бичдэг. Манай улс 1941 оноос кирилл үсэгт шилжсэн бөгөөд Ц.Дамдинсүрэн академич зөв бичгийн дүрмийг дөрвөн удаа шинэчлэн боловсруулсан. Монгол хэлний тэдгээр дүрмийг үзэхэд “Үйлийн эзнийг заадаг -ГЧ нөхцөлтэй үгээр хүн бусын нэрийг тодотгож болохгүй” гэжээ. Тиймээс өнгөрөгч он, анхдагч нөхцөл, гуравдагч хөрш... гэж бичиж байгаа нь бүгд буруу байна. Зөв хувилбар нь өнгөрсөн он, анхны нөхцөл, гурав дахь хөрш. Нэгэнт мэдээд авсан болохоор цаашид өнгөрсөн оны, өнгөрсөн сарын, өнгөрсөн долоо хоногийн гэж бичихэд хялбар бас зөв боллоо. 

Иймэрхүү байдлаар мэдээд авчихвал цаашид бичиж найруулахад хялбар үг, найруулгыг толилуулъя.

-Их ажил хийлээ, ихийг бүтээлээ гэдгээ илэрхийлэхдээ “нэлээдгүй ажил хийлээ” гэж ярьж байгаа нь ташаарал. Нэлээд гэдэг нь ихийг заасан үг, “гүй”-г нэмэхээр багыг илэрхийлнэ. Тиймээс “нэлээд ажил хийлээ” гэвэл зөв болно.

-1990 оны Ардчилсан хувьсгалаас хойш Монгол Улс өмчийн олон хэвшилтэй болсон. Төрийн, улсын, хоршооллын, хувийн, байгууллагын, олон нийтийн гэх мэт. Энэхүү олон төрлийн өмчтэй холбоотой “Эд хөрөнгө, өмчийг захиран зарцуулах эрх" гэсэн хэллэг монгол хэлэнд шинээр орж ирсэн билээ. Ингэж ярьж, бичиж буй нь алдаа. Амьгүй зүйлийг хэзээ ч захирдаггүй учраас захирах гэдэг үгийг энэ тохиолдолд хэрэглэхгүй юм байна. Эд хөрөнгө, өмчийг зарцуулах эрх гэвэл зөв гэнэ.

-НҮБ манай улсыг нийтээр бичиг үсэгтэн болсныг 1970-аад оны эхээр зарлан тунхагласан. Монголч эрдэмтэн О.Латтимор “Монголчууд бол уншдаг ард түмэн” гэж бахархаж магтсан билээ. Дунд хэрийн насныхан, ахмад хүмүүсийн хэлж ярьж байгааг сонсоход маш их уншсан нь мэдэгддэг. Гэхдээ зарим нь уншсанаа буруу тогтоосон бололтой. Жишээ нь, айдаггүйгээ авдрандаа хийлээ, ашдын билгээс амны бэлгэ хэмээн цэцэлж байна. Магадлахад, жинхэнэ эх дээрээ “Айдгаа авдрандаа хийлээ. Амны билгээс ашдын бэлгэ” гэж байна. Нээрээ ч үл өгснийг авдаг этгээд хулгайлах вий гэж айдаг алт мөнгөн эдлэлээ авдрандаа хийж цоожлохоос биш, хэн ч тоохгүй хагархай аягаа хямгадна гэж юу байх вэ.

-Монгол хэлэнд ямар? гэсэн асуултад хариулагдах үгийг тэмдэг нэр гэдэг. Харин нэр үг бол хэн, юу гэсэн асуултад хариулагддаг. Эдгээр нь тус тусдаа учраас тэмдэг нэрэнд нэр үгийн тийн ялгалын нөхцөл залгах ёсгүй. Гэтэл барилга, байшин, түүний материалтай холбоотой худалдааны зар дотор нөхцөл залгасан тохиолдол олон байна. Жишээ нь, хоёр метрийн өргөнтэй, нэг см-ийн зузаантай банз, таван метрийн өргөнтэй, 10 метрийн урттай өвлийн байшин гэх мэт.

Зөв хувилбараар, хоёр метр өргөн, нэг см зузаан банз, таван метр өргөн, 10 метр урт өвлийн байшин гэж бичих ёстой.

-Арилжааны телевиз олон болж, алтан гартай эмч, анагаахын шинжлэх ухааны ажилтнууд ч нэвтрүүлэгт оролцох нь их болжээ. Тэд төв халхын аялгаар монгол хэлээр ярьж буй нь сайхан сонсогддог. Гэхдээ тэдний яриа, хэлсэн өгүүлбэрийг зөвөөр ойлгоход заримдаа нэвтрүүлэг үзсэн цагтай тэнцэхүйц хэмжээний цаг зарцуулах шаардлага гарна.

Өвчний нэр дурдаж, залгуулан өвчлөгсөд гэж биеийн төлөөний олон тооны үг хэлээд “улам залуужиж байна" гэж төгсгөнө. Тухайлбал, сүрьеэгээр өвчлөгсөд улам залуужиж байна гэж ярина. Энэ өгүүлбэрийг сонсоход, сүрьеэ айхавтар өвчин биш. Харин ч тусчихвал залуужуулдаг шидтэй юм байна гэж бодогдоно. Сайтар тунгаан бодож үзэхэд, уушгины сүрьеэ өвчин залуу, өсвөр насныханд тусах нь урьд өмнөхөөсөө ихэсч байна гэсэн утга санаатай өгүүлбэр байдаг.

Сүүлийн үед -“Архи уугчид хар тамхинд донтогчид улам залуужиж байна” гэсэн өгүүлбэр сонсогдох боллоо. Ер нь хүний бие махбодод архи, хар тамхи сайнаар нөлөөлнө гэж юу байх вэ. Эсрэгээрээ гамшигт хүргэх хор. Бас л өгүүлбэрийн найруулга зүйн алдаанаас үүдэлтэй утгын алдаа. Энд архи уугчид, хар тамхичдын дотор залуу үеийн эзлэх хувь сүүлийн жилүүдэд улам өсч байгаа тухай өгүүлж буй нь лавтай.

Б.Ерэнтэй

Эх сурвалж: "Монголын үнэн" сонин