“Өв соёл: Монгол ардын дуу” булангаараа монгол ардын аман зохиолын нэг том өв болох ардын дууны талаар судлан сурвалжлан бичдэг билээ. Энэ удаад бид “Хөөрхөн халиун” бэсрэг уртын дууны талаар уншигчдадаа толилуулж байна.

...Хөөрхөн халиун долгин шүү

Хөлд нь сууж бариарай

Хүний газар хэцүү шүү

Хүндлэн байж дасаарай...

хэмээн дуулах “Хөөрхөн халиун“ бэсрэг уртын дууг хүүхэд наснаасаа сэтгэл сэмрүүлсэн намраар найрын хоймроос сонсож өслөө. Учир мэдэхгүй хүүхэд байсан ч сонсоод суухад сэтгэлд тэмтрэгдэж нулимс чимээгүй бөмбөрдөг байж билээ. Бүсгүй хүн болж төрсөн бидний хувь тавилан харь газарт хадамд морддог нь туйлын үнэн бөгөөд ёстой л

“...Хажуу газар ургана гэдэг нь хайлаас модны жам юмаа

Харийн газар одно гэдэг нь бүсгүй хүний заяа юмаа...” гэдэгчилэн “Хөөрхөн халиун” хэмээх энэ дуунд монголчуудын хуримлах ёс хийгээд бэр болгож буй охиндоо инжинд нь юу өгдөг байсан тухай тун уран дүрсэлжээ.

...Уг дууг олон дуучид дуулсан бөгөөд тэдний нэг нь уртын дуучин, улсын начин Соёлын гавьяат зүтгэлтэн С.Эрхэмбаяр юм.

Тиймээс уг дууг судлахын тулд эхлээд дууны нэрнээс авч үзье. Яагаад чухам “Хөөрхөн халиун” хэмээн дууг нэрийдэн морины зүсийг нь тодотгон авч нэрлэсэн юм бол хэмээвэл монголчууд эртнээс бэр гуйхдаа цагаан, саарал, халиун зүстэй морь унаж бэрийн талд очдог байна. Харин хөлд нь сууж бариарай хэмээсэн нь бэрийн инжинд нь унаган адуу нь болох “хөл морь”, “амь морь” хэмээн заавал нэг морь бэлэглэдэг байсантай холбоотой аж. Мөн зарим нутагт уг морио бэр нь унаж очдог заншил байжээ. Хэрэв бэрдээ ийм морь өгөөгүй бол тухайн эхнэр, нөхөр хоёрын гэрлэлтийг хууль ёсны гэрлэлт гэж үздэггүй тохиолдол байж.

Энэхүү дуу нь найр жаргаах дууны нэг гэж бичигдсэн байх бөгөөд Б.Цэрэнсодном гуайн 1975 онд бичигдсэн  “Ардын аман зохиол” номонд Дарьгангын хуримын найр жаргаах дуунд “Хөөрхөн халиун”, “Магнай түргэн”, “Хантарган” зэрэг дуунууд ордог. Эдгээр дуунуудын утга санаа нь хадмын босго алхаж буй охиндоо захиас болгон дуулдаг гэжээ. Хүний газар, олны дунд биеэ зөв сайхан авч явах, төлөв төвшин, эелдэг, найрсаг, ажилсаг хичээнгүй байхыг сургамжилсан байна. Тухайлбал,

“...Хөөрхөн халиун долгин шүү

Хөлд нь сууж бариарай

Хүний газар хүчтэй шүү

Хүлээн байж дасаарай

Нарийхан халиун долгин шүү

Наласхийж л мордоорой

Нас л цээ чинь багахан шүү

Наалинхай зангаар дасаарай...” гэж дуулдаг тухай номондоо тэмдэглэн үлдээжээ. Үүнээс авч үзэхэд найр хурим хэчнээн дэгтэй ёстой байсныг төвөггүй ойлгож болохоор байна.

“Түмэн эх”, “Өвгөн шувуу хоёр” зэрэг дуугаар найр эхлэж хуримлаж буй хосод сайн сайхныг хүсдэг бол ууцын дуу гэх мэтээр дэг жаягийн дагуу үргэлжилсээр хамаг сүүлд найр жаргаах дуугаа аав ээж нь дуулж, үр хүүхдүүддээ үг сургаалиа захидаг байжээ. Хурим хийхдээ хүргэний тал гэрийн баруун талд, бэрийн тал зүүн талд суун хоёр талаас харилцан дуулдаг байж.

Эртнээс уламжилж ирсэн монголчуудын энэ соёлыг 1253-1255 онд амьдарч байсан европын жуулчин Рубрук тэмдэглэхдээ “Найрын үед ая барих хүн дуулж чадахгүй буюу дуулж өгөхгүй бол торгууль болгож том хултай айргийг бүгдийг уулгадаг” хэмээн бичин үлдээжээ. Харин энэхүү “Хөөрхөн халиун” дуу нь нутаг нутагт өөр дуулагдах бөгөөд Өвөрмонголд “Цовоон халиун” нэртэйгээр дуулагддаг юм байна.

Энэ дууг хаанаас гаралтай тухай урлаг судлалын ухааны доктор Р.Оюунбат гуайгаас лавлавал “Энэ дуу нь монгол нутгийн төв хэсгээр их дуулагддаг. Уг гарлаараа Авга Баргын хошуудаар үүсэлтэй хэмээн ярилцдаг юм. “Дөрвөн настай халиун”, “Цомбон туурайтай хүрэн” зэрэг дуу шиг бэсрэг дуу бөгөөд уртын дуу дуулж сурахад нэн тохиромжтой бүтээл юм. Уг дууны үг нь 

“...Хөөрхөн халиун долгион шүү

Хөлд нь сууж бариарай

Хүний газар хэцүү шүү

Хүлээн байж дасаарай

 Хайчан халиун долгион шүү

 Хазаарыг нь татаж мордоорой

 Харийн газар хэцүү шүү

 Ханилан байж дасаарай

Морь морьдын дундаас

Үрээ морь минь хөөрхий

Үр үрсийн дундаас

 Бүсгүй үр минь хөөрхий...” гэсэн хувилбараар ч мөн дуулагддаг” гэж байлаа. Тухайн энэ хувилбараас авч үзвэл бага насны үрээ морийг монголчууд арилжаа наймаа зэрэгт өгчихдөгийг илэрхийлжээ. Харин бүсгүй үр минь хөөрхий гэсэн нь хуучны өндгөн сүй, аль эсвэл өөрөө хүсээгүй ч хүчээр богтлогдоод сэтгэлгүй хүнтэй гэрлэчихдэг байсныг нь ч өгүүлсэн байна. Нутаг нутагт богтлох ёс ондоо байсан бөгөөд буриадад гэхэд өрхний оосорт нь цайны уур уяж орхин охиныг нь богтолж аваачсанаа мэдээлдэг байж. Нэгэнт л бэр болж нутагт нь очсон бол гурван жил төрсөн гэртээ харих эрхгүй учир унаган морийг нь охиндоо хань болгон өгдөг. Гурван жилийн дараа унаган морио унан төрсөн гэртээ очдог ёстой байсан учир энэ дууг зохиож дуулсан болов уу хэмээн бодогдоно.

Уг дууг олон дуучид дуулсан бөгөөд тэдний нэг нь уртын дуучин, улсын начин Соёлын гавьяат зүтгэлтэн С.Эрхэмбаяр юм. Тэрээр хэлэхдээ “Энэ дууг залуудаа радиогоор сонсоод л сурч байлаа. Хол хүний нутагт бэр болж буй охиндоо арга эвийг нь олж амьдрахыг захисан ахуйн сургаалийн дуу. Харин сүүлийн үед үгийг нь дуучид долгион гэж буруу дуулаад байна. Долгион биш “долгин“ юм шүү дээ. Цаад утга нь цовоо цолгин адууг аргадаж хөлд нь сууж барих гэсэн утга юм” гэж байв.

Энэ бүхнээс үзвэл эртнээс л бидний өвөг дээдэс биеэ хувааж ирээдүйн эх болох охин үрээ их л нандигнаж байсныг Монголын нууц товчоонд 

“...Харь улсыг үл довтлон

Хацар сайт охидоо

Хасаг тэргэнд суулгаж

Хар буур хөллөж

Хаан болсон та нарын

Хатан сууринд дэвшүүлж

Өнгө сайт охидоо

Өлжигэтэй тэргэнд суулгаад

Өл буур хөллөж

Үүсгэн одож

Өндөр суурь эзлэгдсийн

Өрөөл хань болно...” хэмээн бичсэнээс ойлгож болохоор байдаг.

А.ДОРЖХАНД

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин