Монгол Улсын боловсролын тогтолцоо сүүлийн 30 жилд гажуудал, хөгжлийн доройтолд орсон нь улс эх орны нийгэм, улс төр, эдийн засгийн хөгжил дэвшилд саад болох нэг шалтгаан боллоо. Яагаад гэвэл боловсрол бол аливаа улс нийгмийн оюун санаа, ой ухаан, сэтгэлгээний агуу их нөөц, эх булаг нь байдаг. Энэ утгаар нь боловсролыг тэргүүлэх салбар гэж үздэг. Боловсрол ямар байна улсын хөгжил, нүүр царай хөтлөгдөж явдаг зүй тогтолтой. Тэгвэл Монгол улс капитализмд шилжин орсон шилжилтийн дээрх хугацаанд юу болов гэдгийг цухас дурдъя.

Нэг. Боловсролын тогтолцоонд уламжлал, шинэчлэлийн залгамж чанар, тасралтгүй байх зарчим алдагдсан. Тухайлбал, хүн ам цөөнтэй, өвөрмөц амьдралтай манай орны хувьд улсын болон хувийн бүх шатны олон сургуультай болж шаардлагагүй мэргэжлээр дипломтой хүмүүс төгсгөж ажилгүйдлийн тоог нэмэгдүүлсээр байна. Социализмын үед ЕБС-д сурлагаар нь дараалал тогтоож мэргэжлийн сонголт хийж сургуульд элсүүлдэг байсан. Энэ нь боловсон хүчний хэрэгцээ шаардлагыг харгалзан төлөвлөгөөтэй бэлтгэх зарчим хэрэгжиж мэдлэг боловсролтой боловсон хүчин бэлтгэх суурь тавигддаг. 1990- ээд оноос эхлээд багш бэлтгэх сургуулиудад оюутан суралцагч элсүүлэх ажилд сонголтын зарчим алдагдаж, сурлага, хүмүүжил, ёс суртахуун багш мэргэжилд сонирхолтой зэрэг шалгуур үзүүлэлтийг харгалзахгүй байснаас шалтгаалан багш, сурган хүмүүжүүлэгчдийн чанар эрс муудсан нь нууц биш. Энэ нь төр засгийн буруу бодлого, багш нарын ажлын үнэлэмж буурсан байдлаас хамааралтай үйл явц юм. Багш бэлтгэх сургуулиудын чанарт тавих анхаарал маш чухал байна. Өндөр боловсролтой, сурган хүмүүжүүлэх ухааны мэдлэгтэй багш бэлтгэх мэдлэг, дадлага, туршлагатай багш нарыг сонгон авч ажиллуулмаар байна. Манай орны нөхцөлд зургаан настай хүүхдийг сургуульд хамруулах нь ялангуяа хөдөө орон нутагт хэр зэрэг зохимжтойг судалж үзэх нь зүйтэй. Сургалтын төлбөр нь ард иргэдийн амьдралд том дарамт үүсгэж байна. Төлбөр бол мэдлэг, чадвартай сайн боловсон хүчин бэлтгэх хэмжүүр биш гэдэг нь харагдаж байна. Төрийн гэгддэг олон сургууль тэргүүлэх зэргийн үнэлгээтэй ажиллаж болоод байгаа нь тэр сургуулийн багш нар, удирдлагын арга барилтай шууд холбоотой. Гагцхүү багшийн цалин хөлс, ажлын үнэлгээг сайжруулаад, удирдлагын арга барилыг боловсронгуй болгоод ирвэл төр, хувийн хэвшлийн сургуулийн ялгаа ойртож боловсрол эрүүлжих суурь тавигдана гэж үзэж байна.

Хоёр. Боловсрол хоёр тулгууртай, нэг нь хүмүүжил, ёс суртахуун, нөгөө нь мэдлэг, туршлага. Энэ хоёр нийлээд боловсрол болно. Хүмүүжилгүй мэдлэг үгүй, мэдлэггүй хүмүүжил гэж байхгүй, нэг зүйлийн хоёр тал, нэг нь нөгөөгөө хангах шүтэлцээтэй цогц ухагдахуун юм. Тэгвэл манай өнөөгийн нийгэмд шинжлэх ухааны болон сурган хүмүүжүүлэх үндэслэлтэй энэхүү ухагдахуунд өрөөсгөл хандаж хүмүүжил ёс суртахууны асуудлыг орхигдуулж, оромдож ирсэн нь нийгэмд тодорхой болсон. Хүний хөгжлийн үлэмж чухал тал нь ёс суртахуун юм. Тэгэхээр “Ёс суртахуун бол хувийн ба нийгмийн амьдралд түүхэн ёсоор зайлшгүй бүрэлдэн тогтож байдаг ёс заншил, дэглэмийн хэм хэмжээ зарчмуудын цогц нийлбэрийг нэгтгэсэн нийгмийн ухамсрын тодорхой нэг хэлбэр мөн” гэж томьёолж болно. Ийм болохоор ёс суртахуун нь хүмүүжлийн агуулгад багтдаг гол элементийн нэг мөн. Ёс суртахууныг үүсмэл ба төрөлхийн өгөгдөлтэй гэж ангилж болох талтай. Хүн ёс суртахууны үзэл санааг нийгмийн бодит харилцаанаас олж авдаг бөгөөд энэ нь ямагт өөрчлөгдөн хөгжиж байдаг учраас ёс суртахууныг үнэлэх үнэлэлт нь ямагт түүнийг даган өөрчлөгдөж ирсэн. Тэгвэл ёс суртахуун нь үүсмэл биш ялангуяа квантын физик, таталцлын хууль нээгдсэнээс хойш сүүлийн жилүүдэд тархи судлалын шинжлэх ухаан буюу анагаахын шинжлэх ухааны ололтын үндсэн дээр ёс суртахууныг “сэтгэхүйн хувьд эрүүл саруул хүнд заяагдсан төрмөл өгөгдөл” хэмээн тодорхойлж байна. Хүн эхээс төрөхдөө ёс суртахуунлаг өгөгдөлтэй төрдөг. Аристотель ёс суртахууныг судалж энэ нь хүнд заяагдмал төрөлхийн өгөгдөлтэй болохыг тодорхойлжээ. Хятадын их судлаач Күнз судалгаа хийж сонирхолтой дүгнэлт гаргажээ. Хэрэв “Эзэн хаан шударга бус байвал хууль хэчнээн олныг гаргасан ч эгэл ард эс биелүүлнэ” гэжээ. Үүнээс харахад хүн төрөлхтний хамгийн үнэт зүйл нь ёс суртахуун юм байна. Энэ тухай МУИС-ийн багш академич С.Нарангэрэл “Өдрийн сонин”-д бичиж нийтэлсэн байдаг. Харин хүмүүжил, ёс зүй бол хүний төлөвшлийг тодорхойлогч хүчин зүйл, эх ундарга мөн. Нэгэн ухаантан “Суурь хүмүүжлээс илүү мундаг боловсрол гэж үгүй” хэмээн сургасан байдаг. Академич С.Нарангэрэл “Монголчууд энэ дэлхийн хамгийн жудаггүй ард түмэн болсон” гэж хэлсэн. Би үүнтэй санал нэг байгаа. Харин бүх хүн ийм байгаа гэж үзэхгүй, “ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө” гэдэг нэр томьёоллыг ашиглаж, монгол уламжлал, соёл, ёс зүйг ихээхэн гажуудалд оруулсан. Эрх мэдэл албан тушаалын төлөө ичгүүргүй тэмцдэг, эд хөрөнгө, мөнгөний эзэн болох гэж эх орон, ард иргэдийн эрх ашгаас урвах, хүмүүнлэг ёс зүй, нинжин сэтгэл үгүй болж, үг үйлдэл хоёрын зөрүү ихсэж, хуурч мэхэлдэг, хэлэх хэлэхгүй үгээр бусдыг дайрч доромжилдог, монгол хэл бичиг, үгийн баялгаар дульхан, ярих ур чадвар муутай албан тушаалтан олширсон зэрэг олон асуудлыг дурдаж болно. Энэ нь эцсийн дүндээ эцэг эх, багш нар, боловсрол гэх их айл, энэ нийгмийн бүтээгдэхүүн гэхээс өөрөөр хэлэх үг алга.

“Чамд нэр хүнд байна уу? их мөнгө байна уу? хамаагүй нинжин сэтгэл л байхгүй бол чи хэн ч биш” гэж Луй де фюнес хэлсэн байдаг. Боловсролыг эрүүлжүүлэхэд үнэндээ багш, эцэг эх асар их үүрэг гүйцэтгэх ёстой. Хүүхдийн төлөө сэтгэлтэй, тэдэнтэй уйгагүй ажилладаг багшаас сайн шавь төрдөг. Хүн нь төрөлхийн авьяас, ёс суртахуунтай, унаган хүмүүжилтэй байваас ирээдүй нь гэрэлтэй харагддаг.

Гурав. Аливаа салбарт бодлого тэргүүн зэргийн ач холбогдолтой. Тэгвэл боловсролд сүүлийн 30 жилд бодлого тун ч их дутсан шүү. Сайд өөрчлөгдөх тутамд залгамж чанаргүйн дээр алс хэтийн зорилгогүй үр ашиг нь мэдэгдэхгүй гэнэтийн бодлогын чанартай өөрчлөлтүүд хийгддэг. Жишээлбэл,

•     Монгол орны нөхцөлд олон их дээд сургууль хэрэгтэй юү?

•     Кембриджийн хөтөлбөртэй сургуулийн туршилт хэр зэрэг үр ашигтай вэ гэх мэт олон асуудал бий.

Хүмүүжил, ёс суртахууны тухай юу хийж байгаа нь мэдэгдэхгүй олон жил боллоо. Боловсролын бодлогыг хэрэгжүүлэх үндсэн баримт бичиг нь боловсролын хууль байх ёстой. Багш сурган хүмүүжүүлэгчдээр хэлэлцүүлсэн нэр зүүж хуудуутай хууль гаргахгүй байхыг хүсэж байна. Боловсролын төсөв, санхүүжилт бол бодлогын гол чухал асуудал мөн. Багш нарын цалин, үнэлэмжийг цогц байдлаар нь авч үзэх хэрэгтэй. Үнэлэмжийн шалгуур үзүүлэлтийг яам гаргаад сургуулийн удирдлагууд ягштал хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Үзүүлэлтэд орох гол зүйл нь:

•        Сурлагын үзүүлэлт

•        Хүүхдийн хүмүүжил,

          гэмт хэрэг, хэв журмын зөрчил

•        Анги даасан байдал

•        Хичээлээс гадуурх ажил

•        Багшийн ажлын ачаалал

•        Ажил хариуцах чанар

•        Судалгаа, бичиг баримтын бүрдэлт гэх мэтээр дүгнэж болохоор үзүүлэлтийг гаргаж өгөх.

Гэхдээ сурлагын үзүүлэлтийг дүгнэх, шалгалтын тест, шалгалтын сэдвийг хаанаас хэрхэн бэлтгэх, жилийн эцсийн шалгалт, уралдаант, элсэлтийн, нэрэмжит, гэнэтийн шалгалт гэх мэт аргаас гадна даасан анги, заадаг хичээлийн сурлагын үзүүлэлтүүд гээд олон асуудал байдаг. Боловсролын хууль буюу журмаар зохицуулах өөр нэг асуудал бол багш нарыг тэтгэвэрт гарахад нь нөхөн олговрыг төрийн ба хувийн сургууль гэж ялгалгүй ажилласан жилийг нь харгалзан жигд олгодог байх нь зүйтэй гэсэн санал гомдол их байдаг. Шилдэг багш нарыг хувийн сургуулиуд урьж ажиллуулдаг нь үнэн. Гэхдээ энэ нь багшийн буруу гэж ялгаварлан үзэх үндэслэл үгүй юм. Ер нь багшийн ажлын үнэлгээ тогтоох үзүүлэлтийг боловсруулахдаа тэргүүний сургуулиудын туршлагыг судалж, багш нартай уулзаж ярилцаж байж гаргавал олон асуудлын зангилаа тайлагдаж багш нарын урам зориг сэргэх болно гэж хэлмээр байна. Сургуулийн удирдах боловсон хүчнийг шилж сонгож, бэлтгэх, тогтвортой ажиллуулах бодлогыг хуульд тодорхой тусгах, хариуцлага, сахилгын системийн хэмжээнд чангатгах хэрэгтэй болжээ. Нийслэл, дүүрэг, аймгийн боловсролын газар, хэлтсийн дарга нарыг чадваржуулахын зэрэгцээ, бүх шатанд хариуцлагын тогтолцоо, хяналт шалгалтыг сайжруулж ажилламаар байна. Багшлах боловсон хүчинтэй сайн ажиллахгүй, сургуулийн дотоод дүрмээ чамбай боловсруулж, хамт олноороо хэлэлцэж батлаад хатуу мөрдөхгүйгээс болж гэмт хэрэг, хэв журмын зөрчил ихээхэн гарах боллоо. Эцэг эх, багш нар, хүүхэдтэй сайн ажиллахгүй, судалгаа муутай зэргээс болж хүүхэд амиа хорлох, хэрэг зөрчилд өртөх, осол аваарт орох, бусдын эрхшээлд орох, хүчирхийлэлд өртөх гээд олон муу үр дагаврын талбар болсоор байна. Сургууль, хорооны нийгмийн ажилтан, хүүхдийн байгууллага гээд шат шатны ажилтнууд юу хийж байгааг шалгаж мэдээллийг орон даяар мэдээлж баймаар байна. Багш нарын үлгэр дуурайлгүй байдлыг шалгаж хариуцлага тооцож байхаас гадна шагнаж урамшуулах ажлыг анхааралдаа авч үзэх нь зүйтэй. Энэ салбар бол олон хүнтэй онцлог салбар шүү. Ахмад багш нар бол боловсролын өв сан, алтан фонд мөн. Гэвч тэднийг анхааралдаа авч, бас мэргэжил, туршлага, зөвлөгөөг нь авч ашиглах талаар хангалтгүй санагддаг. Л.Энх-Амгалан сайд “Ахмад багш нар бол боловсролын салбарын маш том капитал, тэднийг зөвлөх багшаар ажиллуулна” гэж хэлсэн нь их үнэ цэнтэй үг гэж баярлаж байна. Ахмад багш нарт юм бүгд л байгаа багш найраглалын гол баатрууд гэдэг утгаар нь боловсролд ашиглавал үнэхээр том хөрөнгө оруулалт мөн. Санал нэмэрлэе:

1.   Боловсролын хуулийг өөрчлөх замаар уламжлал, шинэчлэл хосолсон зарим нэг өөрчлөлт хийх,

2.   Сургуулийн өмнөх болон ЕБС, бүх шатны мэргэжлийн боловсролын сургуулийн сур­галтын хөтөлбөрт хүмүүжил, ёс суртахуун, жудаг, шударга ёс, ёс зүйн үндэс, мэргэжил, ажил, албан тушаалын ёс зүй гэх мэт нарийвчилсан чиглэлээр эрдэмтдийн судалгааны дагуу боловсруулж хэрэгжүүлэх,

3.   Хөтөлбөрийн дагуу сурах бичиг сургалтын материал, багшлах боловсон хүчин бэлтгэх, давтан сургах талаар бодлого боловсруулж мөрдөх,

4.   Төрийн болон улс төрийн бай­гуул­лагын удирдах ажил­тан, төрийн бус, аж ахуйн байгууллагын боловсон хүчний хүмүүжил, ёс суртахууны асууд­лаар УИХ, ард иргэдийн хэмжээнд өргөн хэлэлцүүлэг явуулж шийдвэр гаргах,

5.   Хүмүүжил ёс суртахуун, монгол хүний ёс жудаг, хүмүүнлэг ёс, нинжин сэтгэл, шударга үйлсийн талаар лекц, ярианы сэдэв боловсруулж радио, телевиз болон ухуулга, сурталчилгааны бүх сувгаар нэвтрүүлэг хийх,

6.   Өвөг дээдэс, монгол уламжлал, шашин номын сургаал, зан үйлийг судалж авах гээхийн ухаанаар хандаж хэрэгжүүлэх нь нэн чухал байна. Энэ нь чухамдаа монгол сурган хүмүүжүүлэх ухаан гэж нэрлүүштэй.

П.Балъянжав

/Ахмад багш, зохиолч, нийтлэлч, яруу найрагч/