1921 оны есдүгээр сарын дундуур Монголын Ардын Засгийн газрын хуралдаанаар Орос улстай найрамдалт харилцаа тогтоон, хууль зүйн дагуу гэрээ бичгээр баталгаажуулах асуудлыг хэлэлцэн Ерөнхий сайдын орлогч бөгөөд Сангийн яамны сайд, МАН-ын Төв Хорооны тэргүүлэгч Солийн Данзан тэргүүтэй Монгол Ардын Засгийн газрын албан ёсны төлөөлөгчдийг томилон ЗОУ руу мордуулахаар шийдвэрлэжээ. Төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд Бүх цэргийн жанжин, Цэргийн яамны сайд Дамдины Сүхбаатар, Гадаад явдлын яамны дэд сайд Баолингийн Цэрэндорж нарыг явуулахаар тогтсоны дээр Богд хаантай зөвшин тохиролцсоны дагуу түүний бие төлөөлөгчөөр шадар сайд Эрдэнэ жонон ван Ширнэндамдинг бас багтаах болов. Төлөөлөгчдийн нарийн бичгийг хөтлөх түшмэлээр ГЯЯ-ны ажилтан Даваа, орчуулагчаар Засгийн газрын хэлтсийн эрхлэгч Эрдэнэ Батхаан нарыг томилов. 

Гадаад явдлын Яамны тэргүүн сайд Бодоогоос төлөөлөгчдөд хэлэлцээ яриа хийж, холбогдох баримт бичигт гарын үсэг зурах бүрэн эрхийн үнэмлэх, тамга шийтгэн олгосон байна. Уг бүрэн эрхийн үнэмлэхэд Данзан тэргүүтэй төлөөлөгч: “Орос улсын Засгийн газартай ямар ч хэрэг хэлэлцэх ба гэрээ бичиг шууд хэлэлцэн тогтоох бүрэн эрх олгож”. 

Ийнхүү Ханддорж, Намнансүрэн нарын элээсэн замаар тэднээс дутахгүй итгэл найдвар өвөртлөсөөр Данзан тэргүүтэй төлөөлөгчид 1921 оны есдүгээр сарын хуучдаар Хүрээнээс мордож, аравдугаар сарын эхээр Москва хотноо хүрэлцэн очлоо.

Монголын төлөөлөгчид Москвад ирсэн нь зөвлөлтүүдийг нэлээд сандаргалаа. Зөвлөлт засаг Бээжинтэй албан ёсны харилцаа тогтоох гэж зэхээд яг бэлэн болчихсон байхад Гадаад Монголын талаар ямар нэгэн шийдвэр гаргах нь дэндүү “хариуцлагагүй” зүйл байв. Монголд ч болов хувьсгал хийсэн нь сайшаалтай зүйл боловч Коминтерний энэ ажиллагаа шинэ Зөвлөлт Засгийн Алс Дорнод дахь дипломатын бодлогоос түрүүлээд хэт эртэдчихжээ. Монголд хийсэн ажлын бүтээлээ Москвагаар албан ёсоор баталгаажуулах гэж төлөөлөгчдийг нь дагуулж ирсэн Шумяцкий Гадаад явдлын Ардын комиссариатынхныг ятгаж гарав. Гэтэл Хятадын асуудал хариуцсан Карахан, Йоффе нарын бурхи үүнийг нь эсэргүүцэж гарлаа. Иймээс 1921 оны аравдугаар сарын эхний хагаст Гадаад явдлын Ардын комисссариат болон Коминтерний гүйцэтгэх зөвлөл энэ асуудлаар гурван хурал, комиссын хоёр уулзалт болж бөөн маргаан дэгдээжээ. Гадаад явдлын Ардын комиссар Чичерин Шумяцкийг Монголын асуудал мэддэг хамгийн том мэргэжилтэн гэж хүлээн зөвшөөрдөг тул түүнийг дэмжив. Зөвлөлт Оросын хувьд Гадаад Монгол геополитикийн асар их ач холбогдолтой гэсэн түүний үндэслэлийг Чичерин бүрэн зөвшөөрч байлаа. Тэрээр 1921 оны аравдугаар сарын 18-нд Ленинд бичихдээ: 

[ Монголын ] Хувьсгалт Засгийн газар нь бидний гарт орж ирсэн маш том хөзөр юм. Үүнийг буй болгосон нь Номхон далайгаас Каспийн тэнгис хүртэл хувьсгалын эсэргүү фронт байгуулах гэсэн япончуудын төлөвлөгөөг эвдэж байна. Найрамдалт Монголоор халхлагдсан манай хил бүрэн дүүрэн аюулгүй болж байна гэсэн үг…[1]

Ингээд эцэст нь монголчуудтай хэлэлцээ хийхээр болж, Зөвлөлт Орос улсын Засгийн газрын төлөөлөгчийн тэргүүнээр Гадаад хэрэг эрхэлсэн Ардын Комиссариатын Дорнод хэлтсийн дарга Сергей Иванович Духовский, гишүүнээр мөн газрын эдийн засаг, эрхийн тасгийн ажилтан Борис Филиппович Гец нарыг томилсон бөгөөд хэлэлцээнд оролцсон хоёр талын төлөөлөгчийн зиндааг харьцуулахад их л сонин дүр төрх тодордог. Оросын төлөөлөгчийн нарийн бичгийн даргаар Гадаад явдлын Ардын комиссариатын ажилтан Л.Берлин, орчуулагчаар Очиров гэдэг буриад ажиллажээ. Хэлэлцээг 1921 оны 10 дугаар 26, 28, 30, 31-ны өдөр Метрополизочид буудал дахь Гадаад явдлын Ардын комиссариатын эдийн засаг, эрх зүйн хэлтсийн байранд хийсэн бөгөөд хэлэлцээний төгсгөлийн хуралдаан, баримт бичигт гарын үсэг зурах ёслолыг Софийская набережная дахь тус комиссариатын тусгай өргөөнд хийжээ.

Хэлэлцээний үед хэдийгээр албан ёсны бүрэлдэхүүнд ороогүй боловч хамгийн гол үүрэг гүйцэтгэсэн хүн бол “монголч мэргэжилтэн” Борис Шумяцкий байлаа. Энэ мэргэжлийн хувьсгалч бол 1921 оны Монгол дахь ардын хувьсгалын голлох “эцгийн” нэг. Төлөөлөгчийн дунд эрэмбээрээ нэг хоёрт орж буй Данзан, Сүхбаатар нар бол чухам л түүний “хувьсгалт уран бүтээл” байлаа. Иймээс тэрээр тэднийг Эрхүүд тосож аваад хамт явсаар Москвад иржээ. Шумяцкийг албан ёсоор хэлэлцээ хийх төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд оруулах нь “дэндүү” хэрэг гэж зөвлөлтүүд үзсэн болотой. Хэлэлцээний нарийн бичгийн дарга хийж байсан Берлин хожим нь дурсан бичихдээ: “Шумяцкий төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд ороогүй боловч хэлэлцээр байгуулахад идэвхтэй оролцож, бага хурлыг зохион байгуулах талаар их ажил хийсэн юм.”. [2]

Монголчуудыг сайн мэдэх болсны хувьд төлөөлөгчдийн талаар тодорхойлолт, лавлагаа гаргаж өглөө[3] . Тэрээр мөн Ленинд Монголын тухай ерөнхий ойлголт гэдгийг бичиж өгчээ: 

…Учир юун хэмээвээс Амьд бурхан, хамгийг айлдагч хутагтыг (Богд хааныг) оролдолгүй, засгийн хэрэгт оролцдоггүй хэмжээт эрхт хаан болгон, шинэ засаг болох хөрөнгөтний ардчилсан хүчний засгийг шашнаас дээгүүр эвтэйхэн хэлбэрээр тавьсан… Манай улсаас хорин зуунаар хоцрогдсон энэ оронд бүх эрэгтэйчүүдийн 44 хувь лам бөгөөд харанхуй бүдүүлэг ард түмний дунд Богдыг мухраар биширч шүтэх нь хэтэрчээ… Монгол орон эдүгээ үндсэн өөрчлөлт хийж, Зөвлөлт Оросыг баримжаагаа болгож буй хандлага бий. Сүүлийн үед Өргөөд америк, япончууд үзэгдэх болсон бөгөөд мөнгө, бараагаар Монголтой “анд нөхөр” болохыг ихэд чармайж буй. Гэхдээ монголчууд бидэнд үнэнчээ харуулсаар байна. Эрх баригч Ардын хувьсгалт нам… өөрийгөө Коминтерний гишүүн гэдэггүй ч хүүхдийн мөрөөдөнгүй сэтгэлээр үнэнч нөхөр гэж үзэж байгаа... гэхчлэн бичээд дор нь “коммунист мэндчилгээ дэвшүүлсэн Б.Шумяцкий.[4]

1921 онд Москвагаас Ази руу ямар нэг идэвхтэй ажиллагаа явуулж амжаагүй байсан ба Алс Дорнодын орныг хариуцсан хэсэг нь Эрхүүд л байсан тул Монголын тухай бодлого боловсруулах асуудал Москвад дөнгөж шилжиж байсан юм. 1920 оны зун Эрхүүд Монгол–Төвд, Хятад, Солонгос, Японы хэлтэстэйгээр байгуулагдсан ОК (б)Н-ын ТХ-ны Сибирийн товчооны Дорно дахины улс түмний секц 1921-1922 онд Коминтерний Алс Дорнодын нарийн бичгийн дарга нарын газар нэртэйгээр мөн Эрхүүд байж байгаад 1922 онд л Коминтерний дорно дахины хэлтэс нэртэйгээр Москвад шилжсэн байна. Иймээс Эрхүүгийн Шумяцкийгаас илүү Монголыг мэдэх мэргэжилтэн хаанаас олдох билээ. 

Хэлэлцээний анхны өдрийн хуралдаанд Монголын төлөөлөгчийн тэргүүн С.Данзан Ардын Засгийн газраас тушаасныг дагаж, Монгол улсын Ардын Засгийн газрын гадаад бодлогын үндсэн зарчим, ЗОУ- тай харилцах асуудлаар байр сууриа илэрхийлж, 8 зүйлт мэдэгдэл хийсэн бөгөөд түүнд С.Данзан, Д.Сүхбаатар, Б.Цэрэндорж, Ширнэндамдин нар гарын үсэг зурж, бүрэн эрх барих төлөөлөгчийн тамгыг дарсан байна. 

Мэдэгдлийн нэгдүгээр зүйлд мөнөөх Бодоогийн нэрээр явуулсантай адил зүйл болох Хятадтай зуучилж өгөхийг хүссэн аж. 

2 дугаар зүйлд Монгол, Орос улсад нэгэнт шинэ байдал үүссэн, нөгөөтэйгүүр Хаант Оросын Засгийн газраас Монгол улсад тулган хүлээлгэсэн гэрээ бичгийг ЗОУ 1919 онд цуцалсан тул Монгол, Оросын хооронд найрамдлыг бататгах, хоёр этгээдийн ашигтай худалдаа нэвтрүүлэх зорилго бүхий гэрээ бичиг байгуулахыг хүсэж буйгаа мэдэгджээ. 

3 дугаар зүйлд Тагна Урианхай хэтээс Монгол улсын харьяат нутаг болохыг түүхэн маргашгүй баримтаар яруу тод нотлоод Монгол, Урианхай хоёр нэгэн угсаат мөний учир гагцхүү нэгэн улс болон тогтвоос Урианхайд энх төвшин байдал тогтоно хэмээн үзэж буйгаа илэрхийлжээ. 

4 дүгээр зүйлд Оросын харьяат буриад нарыг Монголд чөлөөтэй нүүдэллэн ирэхэд дөхөм үзүүлэхийг хүсэхдээ учир шалтгааныг дипломат аргаар их нягтлан уран тавьсан байна. Тухайлбал монголчуудын эдийн засгийн гол үндэс нь мал аж ахуй бөгөөд газар тариалан, аж үйлдвэрт огт боловсроогүй, мөн гадаадын эрдэм боловсролыг мэдэх хүн огт үгүй тул шашин, үндэс нэгтэй буриад нар гадаадын эрдэм суртал, тариалан, аж үйлдвэрт боловсорсон учир тэд Монгол лугаа нийлэлдье гэвэл саад тавихгүй байхыг хүсчээ. Чингэхдээ буриадуудыг газар нутгийн хамт таслан авах буюу бүгдийг нь нүүлгэн авах санаа огт үгүй гэдгийг онцлон тэмдэглээд гагцхүү ЗОУ-ын харьяат буриадаас Монголд нэгэнт нүүдэллэн суурьшаад байгаа буюу ЗОУ-аас нүүдэллэн очих хүсэлтэйд нь хориг саад тавихгүй байхыг хүсчээ. 

5 дугаар зүйлд Монгол улсын нутагт, тухайлбал Ховд, Улиастайд Хаант Оросын үед байгуулсан цахилгаан утасны хорооны орон байшин, хэрэглэл зүйлийг Монголын Засгийн газарт үнэ төлбөргүй шилжүүлэн өгөхийг шаарджээ. 

6 дугаар зүйлд Монгол улсын нутагт Засгийн газрын зөвшөөрөл үгүйгээр урьд Орос, Хятадын тал дур мэдэн шуудан бичгийн хороо байгуулан, бичиг захидал нэвтрүүлж байсныг дурдаад нэгэнт Монгол улс тусгаар тогтносон учир гадаадын эзэрхэг улсын шуудан бичгийн эрхийг эргүүлэн авч, өөрөө шуудан бичгийн хороо байгуулан ажиллах болсноо мэдэгджээ. 

7 дугаар зүйлд 1920 онд МАН-ын төлөөлөгч ЗОУ-д очих үеэр Оросын талаас туслахаар амласан зэр зэвсгийн дутууг гүйцээн олгохыг хүсчээ. 

8 дугаар зүйлд Мөн төлөөлөгчийн Орост байх үеэр Оросын талаас туслахаар амласан мөнгөний дутууг гүйцээн олгох нь улс орны эдийн засгийг төвхнүүлэн өөд татахад хэрэгтэй буйг тэмдэглэжээ.

Монголын төлөөлөгчдийн хийсэн энэ мэдэгдэлд Оросын Засгийн газар хэрхэн хандахаас хэлэлцээ ярианы цаашдын өрнөлт хамаарах байлаа. Зөвлөлтийн төлөөлөгчийн тэргүүн С.Духовский Монголын саналыг зүйл бүрээр нь дэмжижээ. Тэрээр Монгол, Хятадын ард түмний хооронд найрамдалт харилцаа тогтооход зуучлахад бэлэн буйгаа илэрхийлэв. Тэрээр Урианхайн асуудал, мөн Оросын харьяат буриад монголчууд Монгол улсад чөлөөтэй нүүн суурьших боломжийг хангах асуудлаар Монголын төлөөлөгчдийн дэвшүүлсэн санал Оросын хөдөлмөрчин олны энхийн хүсэл эрмэлзлэлтэй нийцэж байна хэмээн цохон тэмдэглэжээ.

Данзан хариуд нь талархал илэрхийлэхдээ монгол туургатныг нэгтгэж, тусгаар Монгол улс байгуулах тухай мэдэгдлийг нь нааштай хүлээж авсанд учиргүй баярлав. Гэвч оросууд тэнэг биш тул хэлэлцээг 10 хоногийн дараа үргэлжлүүлэх санал тавив. Духовский монголчуудыг гомдоохгүй гэсэндээ л саналыг нь аман дээрээ дэмжсэн болохоос энэ нь цаанаа нэлээд нарийн асуудал байлаа. Энэ 10 хоногт л мөнөөх монголчуудтай хэлэлцээ хийх эсэх талаарх уулзалт зөвлөлгөөн цаагуураа болсон бололтой.

Юун түрүүн оросууд хил тогтоох асуудлыг авч хэлэлцэхээс татгалзав. Духовский хэлэхдээ “одоо манай этгээд хил хязгаарын тухай хэлэлцэхийг хүсэхгүй. Энэхүү хэлэлцээнд хил хязгаарыг хуучин хэвээр орхихоор тогтоохыг хүснэ. Одоо бид Орос, Монгол хоёр улсын хоорондын хилийг байгуулан тогтоовч сүүлийн өдөр үүнийг тус Хятад лугаа дахиж хэлэлцэх хэрэг гарна” гэв. 

Яагаад ингээд байгаа нь хэлэлцээний 7 дугаар зүйл хэлэлцэхэд бүрэн тодорлоо. Духовский Урианхайн талаар мэдэгдэхдээ “Тагна Урианхайн асуудлаар… Монголын төлөөлөгчийн дэвшүүлсэн санал Оросын хөдөлмөрчин олны энхийн хүсэл эрмэлзэлтэй нийцэж байна. Оросын Засгийн газар Тагна Урианхайн газар нутгийн талаар ямар нэгэн санаархал байхгүй, Урианхайн ард түмэн хувь заяагаа өөрөө шийдэх эрхийг дэмжиж байна.”[5] гэсэн үл ойлгогдох юм ярив. Оросууд Урианхайн асуудлыг хэлэлцэх хүсэл ч үгүй, бодлого ч үгүй байсан учир түүнийг ямар ч аргаар хамаагүй хойшлуулах ёстой байжээ. Учир нь, гэвэл үүнээс сар гаруйн өмнө оросууд Урианхайд нэгэн тоглоомын улс байгуулаад Бүгд Найрамдах Тагна-Тува улс гэж нэрлэчихсэн байлаа. Түүнээс гадна Урианхайд суурьшсан оросууд Оросын өөрөө удирдах хөдөлмөрийн колонийн хязгаарын хувьсгалт хороо гэдгийг байгуулаад ЗОУ-ын Үндсэн хуулинд л захирагдаж байх шийдвэр нэгэнт гаргасан байв.[6] Үнэн чанартаа эд мөнөөх тоглоомын шинэ улсын эрх мэдлийг атгаж байсан хэрэг. Чухам иймийн учир Духовский нар ихэд сандарцгаан монголчуудыг элдвээр ятган ухуулга хийсэн бололтой. Хилийн асуудал хэлэлцэхийг яарахгүй байсан нь зөвхөн Урианхайтай холбоотой хэрэг байлаа. 

Үүний дараа Оросын тал эдийн засгийн концессыг цуцлах талаар заалт нэмж оруулахыг санал болгосныг монголчууд хүлээн аваагүй байна. Учир нь, оршил зүйлд нэгэнт урьд Хаант Оростой байгуулсан гэрээ хэлэлцээрийг хүчингүй болгосон, нөгөөтэйгүүр хувь хүнд олгосон концесс хугацаатай бөгөөд хувийн асуудал мөн тул хүний эрхийг хөндөх аюултай гэдгийг урьдчилан сэрэмжилсэн байдал ажиглагдаж байна. Хамгийн гол нь Урианхайн өмнөөс ямар нэг заалтаар бууж өгч буй байдал гаргах хэрэгтэй байсан бололтой. Харин хожим Данзанг хөрөнгөтөн гэж буруутгахад хэлэлцээний үед ингэж маргасан нь нэлээд нэрмээс болсон юм.

Гэвч хэлэлцээнийн хамгийн чухал хэсэг нь Гадаад Монголын тусгаар тогтнол ба түүнийг Зөвлөлт Орос улс хүлээн зөвшөөрөх асуудал байв. Энэ удаагийн Монголын төлөөлөгчид нь мөнөөх Эрхүүд байсан “автономт эрх сэргээх” хэрийн мэдлэгтэй гэнэн улс биш байлаа. Гурван улсын гэрээний бахинд хавчигдаж туршлагажсан Ширнэндамдин, Цэрэндорж нар автономи мэтийн үгэнд одоо хууртахгүй. 1921 оны наймдугаар сард Зөвлөлтийн Гадаад явдлын Ардын комиссариатаас Хүрээнд явуулсан “Зөвлөлтийн цэргийг Монголд үлдээх ЗОУ-ын Засгийн газрын зөвшөөрлийн тухай” ноотод “Автономт Монгол” гэж хоёр удаа зориуд тэмдэглэсэн байсан нь шинэ Монгол улсыг зөвлөлтүүд юу гэж үзэж байгааг тод харуулсан хэрэг юм. Зөвлөлтүүд “Хятадын бүгд найрамдах улсын хүрээнд буй болох ирээдүйн холбооны автономт эрхт” Монголын талаар дахин шинэ “гурван улсын хэлэлцээр” байгуулж, монголчуудыг Хятадад зуучилж өгъе гэсэн санал тавилаа. Монголчууд үүнийг нь яагаад ч хүлээж авсангүй. 

Найрамдлын гэрээ бичгийг байгуулах хэлэлцээ яриа үүгээр шувтарч, 1921 оны арваннэгдүгээр сарын 5 буюу олноо өргөгдсөний арван нэгдүгээр он, арван сарын шинийн 6-нд Найрсаг харилцаа тогтоох тухай хэлэлцээрт гарын үсэг зурж, тамга даран батлаж, Оросын талаас Духовский, Гец нар, Монголын талаас Данзан, Сүхбаатар, Цэрэндорж, Ширнэндамдин нар гарын үсгээ зуржээ. Гэрээ бичиг гэж монголоор бичсэн болохоос энэ нь үнэндээ гэрээ биш юм. Тэр үед монгол хэлэнд гэрээ, хэлэлцээр, хэлцэл, тунхаглал гэх мэтийн олон улсын эрх зүйн актын нэр томьёо нэг мөр болоогүй байлаа. Зөвлөлтүүд 1946 оны хоёрдугаар сар хүртэл монголчуудтай нэг ч гэрээ байгуулаагүй нь энэ орны тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байсантай холбоотой. Орос эх дээрээ "соглашение" гэж бичсэн энэхүү 13 зүйлт хэлэлцээрийн нэгдүгээрт, “Зөвлөлийн засагт Орос улсын Засгийн газраас гагцхүү хуулийн ёсоор эрх барьсан Монголын ардын Засгийн газрыг хүлээн зөвшөөрөв”[7] гэсэн байна. Зөвлөлтүүд Гадаад Монгол улсыг биш, харин өөрийнх нь ивээл дор буй Монгол дахь Засгийн газрыг л хүлээн зөвшөөрчээ.

Монголын Засгийн газрыг оросууд хүлээн зөвшөөрөхийн хувьд аль 1912 оны Монгол Оросын хэлэлцээрээр зөвшөөрсөн. Дараа нь Монголын Гадаад явдлын яамны сайд Ханддорж 1912 онд, Монгол улсын Ерөнхий сайд Намнансүрэн 1913 онд Орост айлчлахад Засгийн газрын хэмжээнд хүндэтгэн хүлээн авч шинээр тусгаар тогтнолоо зарласан Монголын Засгийн газрыг бүрнээ хүлээн зөвшөөрч байсан. Харин Монгол улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхөөс татгалзөж, хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоохыг зөвшөөрөхгүй байсан юм. 1921 оны Монголын Засгийн газар яг адилхан санал тавин очиход мөн л Монголын Засгийн газрыг хүлээн зөвшөөрөх авч Монгол улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхөөс татгалзаж, хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтооыг зөвшөөрсөнгүй. Ялгаатай нь хэлэлцээ хийхээр очсон Монголын дээд хэмжээний төлөөлөгчдийг удтал хүлээлгэсний эцэст Зөвлөлтийн Гадаад яамны доогуур хэмжээний ажилтнууд уулзан хэлэлцээ хийжээ. Орос улсын талаас Монголд суулгах консулын хувьд энэ нь аль 1862 оноос эхтэй ба 1921 онд Зөвлөлт Оросыг төлөөлж Васильев гэгчийг мөн консулаар томилон Монголд суулгасан юм.

Дэлхийн II дайны үр дүнд дэлхийн шинэ хуваагдал буй болж, газрын зураг үндсээрээ өөрчлөгдсөний дараа 1946 оны хоёрдугаар сарын 28-д ЗХУ Монголын тусгаар тогтнолыг анх удаа хүлээн зөвшөөрч, хөрш хоёр орон дипломат харилцаа тогтоосон билээ.

2021.10.25

[1] Лузянин, С. Г. Монголия: Между Китаем и Советской Россией (1920-1924) (“Проблемы дального восттока” №2, 1995) стр-72 [Luzyanin. S.G. Mongolia: Between China and Soviet Russia (1920-1924) (“Problems of the Far East” No. 2, 1995)] p-72

[2] Даш. Д. Борис Захарович Шумяцкий (УБ 1987) [Dash, D Boris Zakharovich Shumyatsky]

[3] Гадаад харилцааны төв архив ф-117 х/н 01 [The Ministry of foreign relationship`s central archive]

[4] Гадаад харилцааны төв архив ф-117 х/н 01 [The Ministry of foreign relationship`s central archive]

[5] Гадаад харилцааны төв архив ф-117 х/н 01 [The Ministry of foreign relationship`s central archive]

[6] Нямаа. А. Орос дахь Монгол угсаатны улсууд, Бүгд найрамдах Тува улс (УБ 1995) х-97 [Nyamaa, A. Ethnic Mongols in the Russia: Repulic of Tuva]

[7] Гадаад харилцааны төв архив ф-117 х/н 01 [The Ministry of foreign relationship`s central archive]