Монголчууд ардчилсан нийгэмд шилжиж 1992 онд шинэ Үндсэн хуулиа өлгийдөн авснаас хойш 30 жил өнгөрчээ. Энэ хугацаанд Үндсэн хуульдаа хоёр удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Хамгийн сүүлд 2019 онд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан юм. Гэхдээ 2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт дутуу дулимаг болсон. 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр гавьсан зүйл тун ховор. Ерөнхийлөгчийг зургаан жилээр нэг удаа сонгож, Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг л нэмсэн. Одоо харин гишүүдийн тоог болон давхар дээлний тоог нэмэх, Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгох зэргийг тусгаж Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг үргэлжлүүлэх бололтой. Тэгж байж төр засаг тогтвортой явна гэж үзэж байгаа аж. Орчин үеийн улс төрийн нөхцөл байдлыг харахад төр засгийн нэр хүнд ард түмний дунд асар их унажээ. Захын хүн өнөөдөр гишүүдийг өндөр эрх мэдэлтэй, хулгай хийх боломжтой, зүгээр баяжих гэж орж ирсэн хүн гэж ярих боллоо. Үүний тод жишээ “Ямар УИХ-ын гишүүн болох биш, Солонгос явъя” гэх мэт яриануудыг харахад л мэдэгдэнэ. Өнөөдөр иргэдийн дунд УИХ-ын гишүүн гэдэг нь маш их эрх мэдэлтэй, ямар ч бизнесээс ч илүү орлоготой, хулгай нь хуулиар хамгаалагдсан, нэг ёсондоо “дархлагдсан хулгайч” гэгчээр ажил болчихсон гэж яригддагийн нэг жишээ бол дээрх юм. Сонгогдсон гишүүдийн нэр хүнд ард түмний дунд тун муу байх болоод удаж байна. Ердөө 76 хулгайч, 76 үхэр мал гэж л яригддаг. Яагаад ийм болчихов. Бид дандаа хулгайч луйварчдыг сонгоод байгаа хэрэг үү. Ерөнхийдөө манай сонгууль мажоритар системээр явагддаг. МАН иргэдийн 40 гаруйхан хувийн саналыг авсан боловч парламентад дийлэнх олонхыг бүрдүүлсэн. Энэ бол сонгуулийн тогтолцооны гажгийг харуулж буй явдал. Төр барьж байгаа гишүүд ард түмний цөөнхийн төлөөлөл шахуу учраас ийм нэр хүнд муутай байдаг гэж ярьцгаадаг. Нэг шалтгаан нь ч мөн байх.

УИХ-ын гишүүн бол бүрэн эрхтэй, төр барьж байгаа хүмүүс бөгөөд ингэх эрхийг нь ард түмэн олгосон. Бүх эрхийг нь нь хуулиар олгож бас хуулиар хамгаалдаг. Тэд хууль санаачлан юу ч хийх эрхтэй. Ийм учраас сонгогдож чадаагүй нь сонгогдсондоо атаархаж элдвээр муу хэлэх нь ч бий. Төр засгийн нэр хүнд нь муу байгаа шалтгийн нэг ч энэ бас мөн. Хэн ч харсан төрийн нэр хүнд ард түмний дунд маш доогуур хэмжээнд байна.

Яаж төр засгийн нэр хүндийг ард түмний дунд сайжруулах вэ гэсэн яриа гараад удлаа. Хэрэв ийм маягаар төр засаг ард түмний доог тохууны бай болсоор байвал маш муу үр дагавартай. Энэ байдал даамжирсаар засаглал солигдох муу үр дагавартай. Хүмүүс хатуу гар мөрөөдөж эхлэх шалтаг нь яг ийм засаглалын хөгийн доог тохуу болсон байдал юм. Хатуу гар гэдэг нь Ерөнхийлөгчийн засаглалтай л болно гэсэн үг. Ерөнхийлөгчийн засаглал гэж ямар дайсантай хэцүү юм байдгийг Оросын ерөнхийлөгч Путин биеэрээ харуулж байна. Ганц тэр хүний сэтгэлд нийцээгүй учраас хүмүүс дайны хөлд зуу зуун мянгаараа хиарч байна. Энэ дайны төлөөсөнд Орос орон маш хүнд байдалд орох нь цаг хугацааны л асуудал боллоо. Ийм мухардлаас яаж гарах вэ гэвэл сүүлийн үед улс төр судлаачид дахиад Үндсэн хуулиа өөрчлөх хэрэгтэй гэцгээдэг болжээ. Түрүүний хийсэн ҮХНӨ дутуу болсон гэдэгт санал нийлэх нь олширов. Парламентын үйл ажиллагааг сайжруулахын тулд гишүүдийн тоог нэмлээ гээд асуудал шийдээд байх нь бага гэнэ. Түүний оронд манай улсад хоёр танхимтай парламент тун тохирно гэж судлаачид үзэж байна. Тухайн үеийн МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр 2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах үеэр “Хоёр танхимтай парламенттай болж шүүхийг ард түмнээс сонгодог байх нь зөв. Байнгын ажиллагаатай парламент нь 55 гишүүнтэй байхад хангалттай” гэж ярьж байсан удаатай. Энэ тун зөв санал байжээ гэдэг дээр судлаачид хэлж ярих боллоо. Парламентын засаглалаа улам бэхжүүлж, дээд, доод хоёр танхимтай парламенттай байх нь Монголд илүү тохиромжтой. Одоо иргэд “Олонхын засаглал биш олигархуудын засаглал болчихлоо” гэж бухимдаад байгаа. Түүнээс гарах арга бол ердөө бүх ард түмний төлөөлөл сонгогдон хуралдаж жинхэнэ ёсоор нь төрөө барих хэрэгтэй. 1990 оны Ардын их хурлын үед нийт гишүүдийн 80, 90 хувь нь сонгогдсон тойрогтоо ажиллаж, амьдардаг байлаа. Орон нутгийнхаа иргэдтэй өдөр тутам уулздаг, асуудлыг нь сонсдог, араас нь хөөцөлддөг байсан хэмээн тухайн үеийн сонгогчид хэлж байдаг. Тухайн үед сум, хороо болгоноос 1500 хүн тутмаас нэг хүнийг Ардын их хурлын депутатаар сонгодог байж. Одоо бид ч энэ зүйл рүү шилжих хэрэгтэй байна. Иргэдийн төлөөллийг парламентад ахиу оруулж ирэх шаардлагатай байна. Сум, дүүрэг бүрээс хүнээ сонгож дээд танхимаа бүрдүүлэх хэрэгтэй. Энэ бол жинхэнэ Их хурал байх юм. Тэнд одоо энэ сошиалаар тодроод байгаа бүх л хүнийг сонгож оруулж ирэх хэрэгтэй. Тэр имфлүүсерүүд попууд, топууд бүгд Их хуралдаа хуран цуглаж, улиралд нэг ч юмуу хуралддаг бага хурлаасаа гарсан хууль журмыг хэлэлцдэг, Ерөнхийлөгч Ерөнхий сайд, дээд шүүхээ томилдог болох хэрэгтэй байна. Шударга ёсыг ерөнхий шүүгч ярьдаг мөрдүүлдэг, Ерөнхий сайд аж ахуйн ажлаа хийдэг, мөнгө олдог.

Ерөнхийлөгч бол ёстой эв нэгдлийн бэлгэдэл байдаг, шагнал гардуулсан шиг, бүү хэрэлд ээ намууд аа гэсэн шиг сууж байдаг болох хэрэгтэй. Их хурал ч юмуу Дээд хурал нь олон хүнтэй бараг зургаан зуу гаруй төлөөлөлтэй, Бага хурал нь байнгын ажиллагаатай ажилладаг зуу гаруй гишүүнтэй, мэргэшсэн, томилгоонд ордоггүй, хууль л баталдаг байх хэрэгтэй. Ийм өөрчлөлтүүдийг одоо бид зоригтой хийе. Ингэхгүй бол төр засгийн нэр хүнд улаар нэг болж монгол төрийн дархлаа суларч, аягүй бол бидний зарим нь гадаадаас цэрэг оруулах гээд бичиг үйлдээд зогсож байж мэдэхээр боллоо. Автономит засгийг яг ингэж муу хэлсээр байгаад л хэсэг ноёд “шавийхан идэж байхаар тэр гамин нь ирж идвэл ядаж бидэнд цалин өгөх юм даа” гээд гамин цэргийг уриад оруулаад ирсэн байдаг түүх бий. Ийм байдлаас зайлсхийхийн тулд зоригтой өөрчлөлт хийж байж л иргэдийн өнөө хүсээд байгаа шударга ёс, тэгш эрх, тусгаар тогтнолыг баталгаажуулна. Хүмүүс ч төр засгаа шүлсээ үсчүүлэн муулаад байх юмгүй болно, яагаад гэвэл тэд өөрсдөө төр барьж байгаа учир хэнийгээ муулах билээ.

Англи, ХБНГУ, Япон зэрэг дэлхийн хөгжингүй орнууд бүгд хоёр танхимтай парламенттай. Ардчиллыг дээдлэгч АНУ хүртэл хоёр танхимтай парламенттай. Дээд танхимд төрийн бүх эрх мэдэл хадгалагдана. Дээд танхимд сум, хороо, дүүрэг бүрээс сонгогдсон ард түмний төлөөлөгчид байна. Төрийн бүх эрх мэдэл ард түмэнд хадгалагдана. ҮХНӨ хийх гэж яриад байгаа хүмүүс тогтолцоогоо яаралтай өөрчлөн ард түмний хяналт хүчтэй орших дээд, доод танхим бүхий хоёр танхимтай парламентын засаглалтай болох хэрэгтэй.

Хоёр танхимтай парламентын тогтолцоонд намын эрх мэдэл хумигдана. Түүнчлэн ганц танхимтай парламентыг бодвол дархлаа сайтай. Парламент хэврэг байх нь гадны орнуудад барьцаалагдах, худалдагдах явдал түгээмэл. Иймээс хоёр танхимтай болох нь зүйтэй гэж үзэж байгаагаа хуульч, судлаачид хэлдэг. Хоёр танхимтай парламентын системийг оруулж ирье гэдэг нь олон намыг улс төрд оруулж ирэх боломжийг нээж өгч байгаа юм. Ямартаа ч өнөөгийн нийгэмд хоёр танхимтай парламент үгүйлэгдэж байгаа нь юм юмнаас ажиглагдах болсон. Ер нь ч тэгээд парламент хоёр танхимтай болсноор шийдэж чадахгүй байгаа асуудал болоод сонгуулийн маргаан цэгцрээд ирнэ. Мөнгөний сонгууль үгүй болж, жинхэнэ сонгогдох магдлалтай хүмүүс төрд гарна. Суман дотроо өрсөлдөхөд ямар юмных нь мөнгө хэрэг болох вэ. Хэрэв хууль зөрчин мөнгө төгрөгөөр санал худалдаж авах гэвэл шууд мэдэгдэнэ гэх зэрэг давуу тал олон. Мөн Их хурал үгэнд орохгүй байгаа, буруу ажиллаад байгаа Ерөнхий сайд, Дээд шүүгч, Ерөнхийлөгчийг шууд огцруулах эрх мэдэлтэй тул тэд хулгай луйвар хийж танил талаа гэж гүйхгүй, гагцхүү ажил хийхийн төлөө л явах хэрэгтэй болно.

1990 онд монголчууд төрийн байгууллаа өөрчлөхдөө олонхын засаглал бүхий ардчилсан тогтолцоог сонгосон. “Засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, сонгож байгуулсан төлөөлөгчдийн байгууллагаараа дамжуулан энэхүү эрхээ эдэлнэ” гээд Үндсэн хуульдаа заачихсан улс шүү дээ.

Б.Номин-Эрдэнэ