Авлига улс орныг мөхөөдөг гэж алдар суутнуудын хэлсэн үг бий.Тухайлбал, “Улс орон гадаад улсын булаан эзлэлтээс бус ард түмнийхээ итгэлийг алдсан авлигажсан албан тушаалтнуудын шуналаас болж сүйрдэг” гэж Солонгосын сэтгэгч Жон Яг Юун хэлсэн юм гэдэг. Хүн төрөлхтний их сэтгэгч суутнуудын ийн хэлсэн нь гарцаа байхгүй үнэн байна. Авлигад идэгдсэн улс орон хэрхэн яаж уруудан доройтож, бүх зүйл нь урвуугаараа эргэж, нийгэм нь тэр чигтээ там шиг болдгийн бодит баталгааг Улаанбаатарын утаа, түгжрэл, үнийн өсөлт харуулж байна. 2008 оноос хойш нийт нэг их наяд төгрөгийг агаарын бохирдлыг бууруулахад зориулсан гэх тооцооллыг өнгөрсөн жил гаргасан. “Цэвэр агаар сан”, “Утааг бууруулах сайжруулсан түлш”, “Утаагүй түлш” гээд янз бүрийн нэр өгч төсөл нэрээр нэг их наяд төгрөгийг зүгээр л идээд уучихсан. Зарим жилүүдийн тоо баримтын судалгааг сөхөхөд, 2008-2016 онд улсын төсвийн урсгал зардлаас 97.7 тэрбум, улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаас 54.9 тэрбум, нийслэлийн төсвийн хөрөнгө оруулалтаас 9.4 тэрбум, Монгол Улсыг хөгжүүлэх сангаас 2.1 тэрбум нийт 164.1 тэрбум, гадаадын 104.7 сая ам.долларын зээл, 48.6 сая ам.долларын буцалтгүй тусламжийг утаанд зарцуулах нэрээр хуваагаад идчихсэн байх жишээний.

2017-2020 онд гэхэд улсын төсвөөс 273.1 тэрбум, Азийн хөгжлийн банк Европын хөрөнгө оруулалтын банк, Дэлхийн банк, Хятадын зээлээр нийт 168.9 тэрбум төгрөг, нийслэлийн төсвөөс 14.1 тэрбум нийт 456.1 тэрбум төгрөгийг мөн л утаа нэрээр эрхтэн дархтнууд нь цусалчихсан. Утааг багасгая, утаа хэрээс хэтэрлээ, “Утаагүй Улаанбаатарын төлөө” гэж ярьсан, тэмцсэн, бусдыгаа оройлсон бүхэн утааны мөнгийг хувааж хулгайлсан байдаг. “Утааны эсрэг ээж аавуудын групп” гээчээс аваад төр засгийн удирдлага, дарга сайдаасаа аваад энгийн иргэд хүртлээ бүгд утаа нэрээр улсын төсөв, гадны дотны зээл тусламж бүгдийг үлдээлгүй хувааж тоносон. Агаарын бохирдол гэж дуугарсан бүхэн авлига байсан. Одоо “Хятадын хагас кокс” нэрээр 177 тэрбумыг идэх гээд эрх баригчид шүлсээ залгиад “амташсан хэрээ” гэгчээр зогсож байна.

Утаа нь авлигал болоод зогсохгүй эцэстээ албан тушаал эрх мэдлийн илд бамбай болсон. Утаа арилгасан нэрээр одоогийн Ерөнхийлөгч, тухайн үед намын дарга байхдаа Их хурлын сонгуульд үнэмлэхүй ялалт байгуулж Засгийн эрхийг яаж дахин авч байв.Мөн “Утааг ялчихлаа, одоо түгжээг тайлна” гээд улайм цайм суртал ухуулга хийсэн Ж.Батбаясгалан гэдэг нөхөр НИТХ-ын даргын суудалд заларч байна. Ингэж эрх баригчид утааны мөнгийг их наядаар нь зүгээр ч бас гударчихгүй ард түмнээ доог тохуу хийгээд сууж байна.Энэ бүхний эцсийн үр дүнд Улаанбаатарын утаа дээд цэгтээ хүрч, хорт хавдар болоод үр зулбалтын энэ олон шалтгааныг эрдэмтэд утааны хор хөнөөлтэй холбон тайлбарлах болсон. Утаатай тэмцсэн гэх сүүлийн 20-иод жил утаанд зарцуулсан мөнгөөрөө хотын гэр хорооллын 220 мянган өрхийг бараг 100 хувь орон сууцтай болгож, Улаанбаатар жинхэнэ ёсоороо утаагүй хот болох бүрэн боломжтой байсан нь тодорхой.

Тэгвэл замын түгжрэл хэмээх жинхэнэ “там-тай учирснаар мөн хориод жилийн нүүр үзлээ.Улаанбаатар хот удахгүй метротой болно гэдгээс аваад тэнгэрийн зам, цахилгаан соронзон галт тээвэр, дүүжин тээвэр, LRT хөнгөн галт тэрэгний шугам гээд замын түгжээг бууруулах мөн ч олон янзын үлгэр ярьсан. Хамгийн хорлонтой нь тэр бүгдэд гадны зээл тусламжийн мөнгийг ховх сороод зогсохгүй манай луйварчид гадныхантай нийлж улс орноо цөлмөсөн. Ганцхан жишээ хэлэхэд, Баянхошуунаас гэмтлийн эмнэлэг, ХААИС-иас Богд хааны музейгээр дамжаад Хүүхдийн ордон орох хойд урд хоёр маршруттай хотын захиргаа, Францын ПОМА компанийн хамтарсан төсөлд 180 орчим тэрбум төгрөгийг нийслэлээр шийдүүлсэн байдаг. Төслийн гүйцэтгэгч компани ПОМА руу 16.1 тэрбум, Эжис рэйл ХХК руу 6.1 тэрбум төгрөгийн урьдчилгаа шилжүүлсэн ч хийгдсэн ажил алга гээд нэг хэсэг шуугиад л өнгөрсөн.

Гэтэл сая юу болов. “Түгжрэлийг бууруулах гол гарц нь нийтийн тээвэр, гэвч энэ салбар уналтад орчихлоо. Тиймээс Улаанбаатар хотын нийтийн тээврийн парк шинэчлэл, үйлчилгээний чанарыг цогцоор нь шийдвэрлэнэ” гэх мэдээллийг хот хариуцсан сайд, хотын удирдлагууд нь гаргаад 2023 оны төсөвт 339.7 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг тусгасан.

Гэвч энэ мөнгийг улсын нууцад оруулж байгаад хот хариуцсан сайд, нийтийн тээврийн газар, худалдан авах ажиллагааны газар зэрэг бүх эрх мэдэлтэн, автобус компани хувийн хэвшилтэйгээ нийлээд шуналаа барьж дийлэлгүй хэдэн талаас нь дайраад орчихсон. Зүгээр л хуваагаад иддэг тэр жишгээрээ хувааж аваад идэх гэж үхэлджээ. 330 хэдэн тэрбум гэдэг бол үнэндээ бага мөнгө биш. Энэ мөнгөөр дэлхийн аль ч орноос орчин үеийн автобус худалдаж аваад нийтийн тээврээ олон улсын стандартад хүргэчих бүрэн боломжтой.

Солонгосын “Хьюндай”-гийн шинэ автобусууд оруулаад ирсэн бол бид яаж баярлах бол. Үнэ нь жаахан нэмчихсэн байсан ч тоохгүй, шинэ юм чинь арга үгүй л гэнэ. Тэгтэл Солонгосоос “сэг” ачаад, түүнийгээ Вьетнамд аваачиж угсраад парк шинэчлэл нэртэй 330 хэдэн тэрбумаар ёстой нэг тоглосон байгаа юм. Яагаад шинэ автобус аваагүй юм бэ гэхэд орчин үеийн автобус гоёдоно, бид дор нь хэмхлээд дуусна гэж дарга нар ярьсан гэсэн. Тэгвэл монголчууд өнөөдөр хамгийн орчин үеийн машин, тэр ч бүү хэл онгоц нисдэг тэрэг хөлөглөж байна. Шинэ автобус авбал нөгөө хулгайлах мөнгө нь бага болно гэж голоод ийм сэг босгож ард түмэндээ шахаж байгаа нь тэр.

Дээрээс нь бид үнийн өсөлт том дарамтад бүгд сөхөрчихсөн. Саяхан манай сонинд дэлхийн зарим орны хүнсний өргөн хэрэглээний барааны үнэ болон Монголын барааны үнийг иргэдийн авч буй цалингийн хамт хүснэгтээр харуулсан. Манайд нэг кг үхрийн мах 19 мянга 500 төгрөгийн үнэтэй байхад Хятадад 21000, Польшид 25000 байна. Сүү Монгол 3600, Польшид 2500, элсэн чихэр Монгол 5800, Германд 7600, тахианы мах Монголд 1 кг нь 14000, Солонгост 26000, Польшид 14000, Германд 20000 байх жишээтэй. Тэгвэл монголчуудын сарын дундаж цалин 350 доллар буюу 1.2 сая, польшийн цалин 1608 ам.доллар буюу 8.9 сая, Солонгосынх 2 сая вонн буюу 5.2 сая, Хятадынх 600 ам.доллар буюу 2 сая байх жишээний. АНУ-ын дундаж цалин 3500-4000 ам.доллар гэдэг. Манай өргөн хэрэглээний барааны зарим үнэ Америкийнхтай ойролцоо гэдгийг иргэд хэлдэг. Манай цалин нь 1.2 сая, польшын цалин 8.9 сая гэдэг ч хэрэглээнийх нь үнэ нь ижил түвшинд байна гэдэг аймшигтай. Юу ч үйлдвэрлэдгүй зүгээр л хятад барааг авч ирж нутаг нэгтнүүддээ дамлан зардаг улс орон ийм болохоос ч өөр яах билээ.

Монголчууд бид өөрсдөө ийм л улс орныг бий болгосон. Энэ бүхэн монголчууд бид дээд албан тушаалтнаасаа доодох хүртлээ авлигад гүн шигдсэний баталгаа.

Томчууд нь тэрбум тэрбумаар, их наядаар нь хулгай хийж улс орноо тонодог. Доод дунд шатных нь бас л өөр өөрсдийнхөө хэр хэмжээнд хулгай хийдэг. Яг л утаа гэдэг нэрээр улсаа цөлмөсөн шиг, саяны автобусны хулгай, цавчаа шиг бүх л салбарт авлига, хулгай дээрэм, нүүрлэсэн.Наад захын жишээ хэлэхэд, машины зогсоолын төлбөр авч байгаа нөхөр сүлжээ болохгүй байна гээд НӨАТ өгдөггүй. Тэгсэн хэрнээ кассын машин нь мөнгө уншаад сүлжээ нь зүгээр байдаг. Хүмүүсийн НӨАТ-ыг бөөгнүүлж байгаад хувьдаа уншуулж амьхандаа л ажлаасаа ашиг унаган бусдыг шулж байгаа нь тэр. Яавал бусдаас таван төгрөг илүү авчих вэ гэж үхэн хатан чичирдэг ийм өлмөн зэлмэн, ёс зүйгүй сэтгэлгээ монголчуудын өнөөгийн энэ авлигын нийгмийг цогцлоосон.

Түүнийхээ хүчинд утаандаа угаартаад, үнийнхээ өсөлтөд дарлуулаад, түгжрэлдээ гарах гарцгүй ядуу хоосон амьдарч, эцэстээ нэгнээ барьж идэхдээ тулж байна. “Монголчууд хөгжихгүй, учир нь хөгжлийг бий болгодог ёс суртахуун та нарт байхгүй” гэж Япон жүжигчний хэлснийг хүн бүр бодож, ёс суртахуунаа өөрчлөх цаг болсон. Тэгж байж бид бүхэн өөдөө нар харна. Нэгнээ шулж, энэ чинь зах зээл хэмээн тэнэглэдэг адгийн сэтгэл зүйгээ одоо больё. Харин зах зээлийн нийгэм хамгийн ёс зүйтэй байхыг шаарддаг гэдгийг бүгдээрээ ойлгож хүн бүхэн дор бүрнээ хичээж өлөн сэтгэхүйгээ өөрчилж хулгайгаа зогсооё.

Д.Батболд