Олны нүдэн дээр өрнөсөн “Алтайн хүдэр” ХХК-ийн захирал Р.Базарыг саатуулах үйл ажиллагаа хүний жам ёсны эрхээс эхлээд Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль, Гүйцэтгэх ажлын тухай хуулийг зөрчсөн явдал гэж хуульч, өмгөөлөгч П.Эрхэмбаяр үзэж байна. Түүнтэй ярилцсанаа хүргэе.

-“Алтайн хүдэр” ХХК-ийн захирал Р.Базарыг баривчилсан үйл явц нийгэмд хоёр талын байр суурийг бий болгоод байна. Мэргэжлийн хуульч хүн үүнийг ямар өнцгөөс харав?

-Бид эрх зүйт төртэй оронд амьдарч байна. Хэн нэгэн дарга, улстөрчийн захиалгаар хуулийн байгууллага хөдлөөд байж болохгүй. Энэ улсад мөрдөгдөж байгаа Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль, шаардлагатай гэж үзсэн бол Гүйцэтгэх ажлын тухай хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу л хүний эрх, эрх чөлөөг хязгаарлана. Тэр нь албан тушаалтан байна уу, бизнесмэн үү, эсвэл алуурчин уу, хүчиндэгч үү хамаагүй. Энэ хүрээнд харах юм бол мэргэжлийн зүгээс Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийг ноцтой зөрчсөн. Гүйцэтгэх ажлын тухай хуулийн хүрээ хязгаарыг давсан үйлдэл боллоо гэж харж байна. Хуульд мөрдөгч гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэл, эсвэл ирсэн гомдол мэдээллийн хүрээнд гэрчийг сэжигтнээр мэдүүлэг авахаар дуудна. Дуудаад ирэхгүй бол прокурорын мэдэгдэх хуудсаар албадлага хэрэглэж болно. Түүнийг хэрхэн хэрэгжүүлэхийг Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд заасан. Албадлага хэрэглэнэ гэдэг SWAT хөдөлгөөд, террорист үйл ажиллагаа, эсвэл ТЭЦ4 дотор тэсрэх бөмбөг тавьчихсан юм шиг буутай, сүр хүчийг үзүүлээд шоу хийх биш юм. Хатуухан хэлэхэд, энэ бол эрх баригчдын зүгээс Монголын төрд татвар төлөөд явж байгаа ААН байгууллагууд, иргэний эрх эрх чөлөөг сайн ч бай, муу ч бай хүндэтгэж, хуулийн хүрээнд ажиллах ёстой. Ноцтой нь тэнд сэтгүүлчид нь бэлэн байдаг, түүнийг нь цагдаа нар буутай бүслээд зогсож байгаа нь хачирхалтай. Хэрэв гүйцэтгэх ажлын хүрээнд явуулсан бол нууц ажиллагаа. Сэтгүүлчид мэдэх боломжгүй. Зураг бичлэг хийгдэхгүй. Тэгэхээр өрнөсөн процессыг харахад эхнээсээ тавилттай, зорилго агуулсан үйл ажиллагаа байлаа.

-Сэтгүүлч мэдээлэл олж авах эрхтэй. Тэр хүрээнд тухайн иргэнийг саатуулж байгаа үйл явдлыг олж мэдээлсэн байх боломжтой шүү дээ?

-Тухайн мэдээллүүдийг мэдээлсэн байдал гэхээр сэтгүүлч эхлээд оччихсон юм шиг, эсвэл зэрэгцээд оччихсон юм шиг харагдсан. Сэтгүүлч мэдээллийг нэг бол төрийн нууц, нэг бол хувийн нууцаас бусдыг Үндсэн хууль, Хэвлэл мэдээллийн тухай хуульд заасны дагуу олоод авч болно. Түүнийг буруутгахгүй. Харин энэ удаагийн баривчилгааны мэдээлэл, өмнөх хэд хэдэн дуулиан шуугиан тарьсан хэргүүдийг харахад эрх баригчдын зүгээс хэн нэгнийг нэр бүхий мэдээллийн сайтуудыг ашиглаж, тухайн онилсон хүнээ гэмт хэрэг үйлдчихсэн мэт, шүүхээс гэм буруу нь тогтоогдоогүй байхад цоллож байгаад араас нь баривчилгаа нэгжлэг хийдэг технологи Монголд бий болчихоод байна. Үүний үр дагавар хүний жам ёсны эрх зөрчигдөж байдаг. Монгол Улсад мөрдөгдөх ёстой Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль тогтоомж, хууль дээдлэх зарчим хөндөгдөж байгаа юм. Энэ нь эрх зүйт төрд байж болохгүй нөхцөл байдал. Дараа нь үүнийг засаад сайжруулаад явах боломжгүй.

-Тэгвэл ямар тохиолдолд тусгай ажиллагааны алба ажилладгийг энгийнээр тайлбарлаж өгөхгүй юү?

-Энэ баривчилгаа бол Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулиар мөрдөгч очоод барьж байгаа албадлагын арга хэмжээ юу гэхээр биш. Бүр буу зэвсэгтэй, тэнд террорист үйл ажиллагаа явуулах гэж байгаа мэтээр хүч гаргалаа. Гүйцэтгэх ажлын тухай хууль тогтоомжийн хүрээнд нийгмийн, ард иргэдийг аюултай нөхцөл байдалд хүргэх үйлдэл гаргах гэж байгаа тохиолдолд ийм хүч хэрэглэж болно. Ер нь манайд террорист үйл ажиллагаа гараад байдаг бил үү. Яасан ч их сүр хүчтэй, зэвсэглэсэн, яасан ч их халдлагад өртөөд хаширчихсан юм. Түүний оронд гал сөнөөгч нарт хувцсаа тайлаад өгөх хэрэгтэй. Төсөв мөнгөө онцгой байдалд шилжүүлэх ёстой баймаар.

-Сонгууль болохын өмнө иймэрхүү баривчилгаа, дуулиан дэгдэж байгаа нь хардлага төрүүлж байна гэж олон нийт ярьж байгаа. Хэрэгт холбогдож болно. Түүнийг заавал олон нийтэд мэдээлж, шүүхээр шийдвэрлэхээс өмнө яллаж байгаа нь ардчилсан, зах зээлийн эдийн засагтай нийгэмд эрүүл үзэгдэл үү?

-Чөлөөт зах зээлд сайн ч бай, муу ч бай бизнес эрхлэгчид Монголд ажлын байр бүтээгээд татвараа төлөөд, үйл ажиллагаагаа явуулаад тодорхой хэмжээнд ачаа үүрэлцээд явж байгаа. Сайн мууг нь хэлж мэдэхгүй. Нэгд, магадгүй бусад бизнесмэнүүдийг айлгах зорилготой байхыг үгүйсгэхгүй. Үүнээс бусад нь хараад “Намайг ингээд аваад явчих юм биш биз дээ” гэсэн муу жишиг тогтоно. Хоёрт, энэ үйлдлээрээ “Би сонгуульд орох гэж байна. Танай компаниас надад мөнгө өг. Сонгуульд дэмж” гэх зэрэг үйл баримтаар айлгах гэсэн арга хэрэгсэл байхыг ч үгүйсгэхгүй.

Нөгөө талдаа энэ эрх баригчид найман жил ААН-үүдийн нурууг авлаа шүү дээ. Тэдний итгэл үнэмшил “Энэ эрх баригчид бүтэхгүй юм байна” гэж өөрийнхөө үзэл баримтлалаар сайн дураараа сөрөг хүчин, өөр улстөрчийг дэмжиж болно. Үүнийг үгүйсгэж болохгүй. Энэ бол тухайн ААН, байгууллагын эрх чөлөөний асуудал. Ер нь Монголын төр ийм техникийг өнөөдөр, эсвэл өчигдөр ашигласан юм биш. 2018 оноос эхлээд Дубайн гэрээ гэдэг айхтар том гэрээн дунд Сангийн сайд асан С.Баярцогтыг оруулж ирээд, буруутгасан. Гэтэл шүүхийн шийдвэрийг харахад үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжих гэдэг шал өөр зүйл ангитай байсан. Түүнээс хойш яг ийм үйл баримтууд үргэлжилсээр байна. Өөрөөр хэлбэл, ийм нөхцөл байдалд нэр төрийг нь гутаасан, тэр нөхцөл байдлыг сурвалжилсан хэвлэлийн байгууллагууд, түүнийг тогтоогоогүй байхад тогтоосон мэтээр Засагтай хамтарч ажилласан гэж үзвэл нэр төрөө сэргээлгэх хэрэгтэй. Мэдээж Иргэний хэргийн журмаар яваад уучлалт гуйлгах боломжтой. Хоёр удаа тухайн хэвлэл дээр уучлалт гуйсан мэдэгдэл гарах юм бол уншигчид, үзэгчид татгалзаж эхэлнэ. Засаг дахиж гэрээлэхгүй. Зах зээлийнхээ журмаар шахагдана гэсэн үг. Ёс зүйтэй мэдээл, эсвэл Нарантуул дээр очиж лангуу аваад гутал зарсан нь дээр. Учир нь саяны үйл явдал дээр редакцитай, ёс суртахуунтай мэдээлдэг хэвлэлийнхэнд тэнд байсан уу гэвэл эргэлзээтэй.

Ингээд харахаар Засаг нь ч, хууль хүчнийхэн ч, зарим хэвлэл гэх үү, сайтууд явж очоод нэг хэлбэрээр ажиллаад байгаа зүйлийг засч залруулах гол зам бол тухайн хүнийг өмгөөлж байгаа өмгөөлөгч нар нь үйлчлүүлэгчийнхээ нэр төрийг сэргээлгэхээр гомдол гаргах хэрэгтэй. Тэгж байж угсарчихсан энэ технологи унана.

-Та сая ийм сүр бараатай баривчилгаа нэг бус удаагийнх гэлээ. Т.Бадамжунайг бас иймэрхүү байдлаар саатуулж байсан. Ер нь ингэж хүний эдлэх ёстой жам ёсны эрхийг зөрчсөөр байх нь нийгэмд ямар үр дагавар бий болгох вэ?

-Жам ёсны эрхийн зөрчлүүдийг хамгаалах тогтолцоо шүүхийн байгууллагад ажиллаж байна. Ийшээ нэр төрөө сэргээлгэх, зөрчигдсөн эрхээ сэргээлгэх тал дээр иргэд өөрсдөө жаахан хойрго хандаж байна. Том хэргүүд дээр шалгагдаж байгаа субьектүүд ч тэр. Тэд “За, за чимээгүй байя” гэж сууснаараа дараагийн хэн нэгнийг баривчилж болдог юм байна гэдэг өөгшлийг бий болгож байна. Одоохондоо ардчилсан эрх зүйт төртэй улс учраас шүүх жам ёсны эрхийг сэргээж байгаа тохиолдлууд зөндөө бий.

Жам ёсны эрхээ зөрчүүлээд яваад байх юм бол дараа дараагийн хэсгүүд дээр өөгшүүлсэн, өнөөдрийн олж авсан тогтолцоог нураахад гар бие оролцож байгаа, эрх зүйт төрөөс ухрах алхам хийхэд нэмэр оруулж байгаа л үйлдэл болно. Өмнөх ярилцлага дээр ч хэлж байсан. Жишээ нь, хажуу айлын тань хүүхэд уйлаад зодуулаад байхад хаалгаа түгжчихээд “Манай асуудал биш” гэдэг энэ нийгмийн зөв тогтолцоог нураахад гар бие оролцож байгаа үйлдэл мөн.

Шүүхээс хүний жам ёсны эрхийг хангасан шийдвэрүүдийг гаргаж байна. Харин цагдаа, прокурорын байгууллага дээр уддаг. Энд залхаан цээрлүүлдэг. Энэ хоёр байгууллага улстөрчийн халаас руу үсрээд орчихсон учраас бидний жам ёсны эрх хангагдах процесс удаашралтай байгаа юм. Засгийн газрын авлигатай тэмцэх “5Ш” ажиллагаа үлгэр болчихоод байгаа нь энэ. Хэнийг шүүхэд аваачиж ял өгүүлэх үү, хэнийг авч үлдэх үү гэдгийг цагдаа, прокурор дээр хийчихээд байгаа учраас хэцүү. Шүүх ажиллаад байгаа, эрх баригчдын үгэнд орохгүй байгаа учраас эрх баригчдын зүгээс “Энд авлигын шүүх бариад үзэх үү” гэж байгаа нь энэ. Авлигын шүүх битгий хэл АТГ байгуулаад одоо гарсан үр дүн ямар байгаа билээ.

-Үнэндээ шүүхийн шинэчлэл л сүүлийн жилүүдэд хамгийн их яригдаж ирсэн. Цагдаа, прокурорын шинэчлэлийн тухай яригдахгүй байгаа нь үнэн?

-Прокурорын байгууллагын шинэчлэл, шинэтгэл гэдэг үгийг би лав энэ мэргэжлээр ажилласнаас хойш сонсоогүй. Шүүхийн шинэчлэл л ярьж ирсэн. Хамгийн гоё барилга байгууламжтай нь цагдаа, прокурор. Нөгөө үгэнд ордоггүй шүүх нь умгар өрөөнд хоёр, гурвуулаа суугаад хэрэг шийдвэрлэж байна. Үгэнд ордог хүүхдэд “Май чихэр ид” гээд хүссэнээр нь хангамжийг нь өгч байна. Энэ бол манай хуулийн салбарт болохгүй бүтэхгүй байгаагийн илрэл, хэлбэр.

Шүүх гэдэг ярьдаг хууль. Хууль дээр юу гэж бичсэнийг яриад хэргийг шийдээд явуулдаг. Эрх баригчдын зүгээс сөрөг хүчнээ, эсвэл хэн нэгэн улстөрчийг намнах хүсэл зориг, амбиц байсаар байдаг. Тэр хүрээнд нь шийдэж өгөөч гэхээр шүүх хуулиа барьчихдаг. Тэгэхээр “Та нар наад умгар өрөөндөө бай” гээд л төсөв мөнгөнөөс нь эхлээд уяад байгаа юм. Магадгүй авлигын шүүх байгуулагдлаа гэхэд хамгийн гоё танхимтай, хамгийн гоё өрөөнд хамгийн өндөр цалинтай хүмүүс ажиллах байх. Тиймээс хуульчид өөрсдөө улстөрчид, эрх баригчид дээр мөрөн дээрх таван хошууны төлөө алгаа хавсарч очдог баймааргүй байна. Албан тушаал горилж очиж халаасанд нь орсноос болоод салбарын нэр хүндийг тэр чигт нь унагааж байна. Энд хуульчдын дотоодын шинэтгэл, дотоодын их хурлын асуудал ч яригдана. Хөндлөнгийн хууль тогтоогчдын зүгээс үүнтэй холбоотой эрх зүйн орчин боловсронгуй болгох, бие даасан хараат бус байх тал дээр чиглэсэн бүхий л үйл ажиллагаа яригдаж л таарна.

Б.ЭНХЗАЯА