Жил жилийн сонгуулиар хуучирдаггүй, бүр зарим намын улс төрийн том акци мэтээр явдаг ганц сэдэв бий. Тэр нь Ц.Элбэгдорж, Ч.Сайханбилэг хоёрыг Монголын нийгмийн заналт дайсан мэтээр зүхсэн агуулгатай пост, мэдээлэл хөвөрч эхэлдэг. Энэ хоёр хүн монгол төрийн, эрх баригч намын, монголчуудын дайсан болтлоо яг юу хийсэн юм бэ гэдгийг эргэн бодоцгооё. Тэд Оюу толгойн төслийг хөдөлгөж, Эрдэнэт үйлдвэрийн Оросын өмчлөлийн хэсгийг Монголд худалдаж авсан. Ингээд Эрдэнэт үйлдвэр Монголын зуун хувийн хөрөнгө болов. Түүний 49 хувь нь монгол компанийн өмч, үлдсэн 51 хувь нь монгол төрийн өмч хэвээрээ үлдсэн. Тэдний энэ түүхэнд гарч байгаагүй чухал үйл хэргийн яг юу нь буруу болохыг гайхаад бардаггүй юм. Цаг хугацаа өнгөрөх тусам тэдний үйл хэрэг цагаа олж хөдөлсөн олон тохиолдохгүй, нүдээ олсон маш зөв зүйл байсан гэдэг нь тод харагдаж байна шүү дээ.

Ч.Сайханбилэгийн үед Оюу толгойн төсөл ямар байсныг эргэн санацгаая. Гэрээ, татвар гэсэн шалихгүй маргаанаас үүдэж хөрөнгө оруулагчид Оюу толгойг царцаан хааж хаалгаа лацдаад Монголоос гараад явчихсан үе л дээ. Монголын эдийн засаг юун 30, 40 их наяд төгрөгөөр тоологдох. Үүнийг харсан гадаадын хөрөнгө оруулагчид бүгд нүүр буруулсан үе байв. Тарчигхан эдийн засагтай ч байлаа. Тухайн үеийн Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг Арабын Нэгдсэн Эмират Улсад айлчилж, Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын гэрээг байгуулж, төслийг урагшлуулсан. Ийн Дубайд хийсэн гэрээ учраас “Дубайн гэрээ” хэмээн нэрийдсэн гэдгийг хэн хүнгүй мэдэх байлгүй. Тэр төслийг урагшлуулсны буруу нь юундаа байгаа юм бэ.

Өнөөдөр Оюу толгойгоос өөр төр, хувийн хэвшлийн хамтарсан, гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалттай ийм жишиг төсөл Монголд байхгүй шүү дээ. Тэгээд ч Монголын эдийн засаг, нийгэмд Оюу толгой шиг өндөр өгөөжийг өгч байгаа төсөл ч ховор. Энэ нь тоон мэдээлэл, удаа дараагийн судалгаануудаар батлагддаг.

Жишээ нь, СЭЗДС-ийн хийсэн судалгаанд “1990 оноос хойш Монгол Улсад орж ирсэн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын 87 хувь нь Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт байна. 1990 оноос хойш Монголд 46.6 тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирснээс 40.5 хувийг зөвхөн Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт эзэлж байна” хэмээн дурдагдсан судалгаа нь бий.

Өөр нэг тоон илэрхийлэл. МУИС-ийн багш Хашчулуун, Гэрэлмаа нарын судалгаанд “Монголын эдийн засагт Оюу толгойн шууд оруулж буй нэг төгрөг нь худалдан авалт, татварын зарцуулалт, шинэ ажлын байрыг үүсгэх замаар буюу шууд бус болон дам байдлаар 1.43 төгрөгийн үнэ цэнийг бүтээж байна” гэж дурдагдсан байдаг.

Түүнчлэн “Оюу толгой” 2010-2023 оныг хүртэлх хугацаанд 10.3 их наяд төгрөгийн татвар хураамж, бусад төлбөрийг Монголын эдийн засагт төвлөрүүлсэн байдаг. Үүнээс гадна Монголд ажлын байр бий болгож байгаа, гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтыг тахалж байгаа өөр төсөл юу байна вэ. Монголын нийгмийг нуруун дээрээ чирж яваа Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтыг татах нь буруу байсан гэж үү. Та бүхэн юу гэж бодож байна? Монгол төрийн дайснууд ийм юм хийдэг юм уу. Элбэгдорж, Сайханбилэг гэж хоёр төрийн зүтгэлтний бараг арваад жил зүхүүлж, төрийн дайсан гэж цоллуулж байгаа ажил нь энэ юм. Тэр хоёр яалт ч үгүй үүнийг гардан хийсэн л дээ.

Тэдний зүхүүлдэг бас нэг гол ажил түрүүн дурдсан Оросын өмчлөлд байсан Эрдэнэтийг худалдаж авсан явдал. Эрдэнэт үйлдвэрийн ногдол ашгийг монголчууд нийтээрээ хүртэж байна. Эрдэнэтийг худалдаж аваагүй байсан бол яах байсныг төсөөлөхөөс ч халгам. Том татвар төлөгчийн газрын дарга С.Төгсжаргал “Ковидын үе том татвар төлөгчдөд нөлөөлөл үзүүлсэн. Манай улс уул уурхайгаас хамааралтай. Хил гааль хаагдахад уул уурхайн бүтээгдэхүүний гаралт эрс багассан. Эрдэнэт үйлдвэр ТӨҮГ-ын тухайд 2021 онд улсын төсөвт 790 орчим тэрбум төгрөгийг төлснөөр том ангиллын шилдэг татвар төлөгч болсон. Нийт айл өрхүүдийн цахилгааны төлбөр нь тухайн компанийн ашгаас төлөгдсөн. Энэ нь татвар ногдох орлогоос хасагдах хуулийн зохицуулалт байхгүй” хэмээн ярилцлага өгсөн байдаг.

Эдгээрээс харахад Оюу толгойн төсөл, Эрдэнэт үйлдвэрийг Оросоос худалдаж авсан нь цаг үеэ олсон зөв ажил байсан. Цар тахлын хүнд үед Эрдэнэт Монголынх биш байсан бол яах байсан бол. Цахилгааны төлбөрийг хэн даах байсан бол. Төсөвт ямар ачаалал ирэх байсан бол. Бас Эрдэнэт Оросынх байсан бол юун ийм мөнгө олох, юу ч олохгүй сууж байх байв.Украин, Оросын дайнаас болоод Орос улс дэлхийн эдийн засгийн хоригт орсон. Орос улсаас дэлхий юм худалдан авахдаа маш болгоомжтой ханддаг болсон. Хятад, Энэтхэг, Турк зэрэг цөөхөн орон л ил далдаар худалдаа хийж байгаа. Манай оронд буй Эрдэнэтийн зэсийн хүдэр хамгийн түрүүн эдийн засгийн хоригт орж таарна. Монголын талын зэсийг аваад орос зэсийг авахгүй гэхгүй нь мэдээж. Бид өдийд хаалгаа хаачихсан, хоригт орчихсон ядуу тарьчиг, хоорондоо хэрэлдээд л хоосон сууж байх байлаа.

Тиймээс тэднийг энэ хоёр үйл хэргээр буруутгаж, нийгмээр зүхүүлэх нь буруу. Сонгууль болохоор гаргаж ирэх юм. Улс орныг удирдаж байгаа хүний хувьд тэдний үйл хэрэг маш зөв байсан. Энэ нь ч дээрх судалгаануудаас ил харагдаж байна. Ер нь энэ хоёр хүний хүчинд монголчууд идэх хоолтой яваа гэдгээ ойлгох цаг болж.

Тэдний үйл хэргийг давж гарах бодлогын зөв шийдвэрийг өнөөг хүртэл хэн ч гаргаж чадаагүй байна. Зоримог, улс оронд ач тусаа өгсөн шийдвэр гаргасанд, тэрийг нь давж чадахгүйгээ мэдээд эрх баригчид атаархаад байдаг юм уу. Байнга л Монголын дайсан мэтээр ухуулах юм. Улс орныг, төрийг удирдахад яг ийм бодлогын шийдэл,цагийг нь олж гаргах хэрэгтэй байдгийг тэд өөрсдийн үйл хэргээрээ харуулсан. Одоо Хууль зүйн яам, прокурорын газраас энэ хоёр улстөрч гэмт хэрэгтэн биш гэдгийг зарлах хэрэгтэй байна. Лав л монголчуудыг хорлоогүй гэдэг нь гэгээн цагаан өдөр шиг ил тод байна. Өөр тэгээд хэнийг хорлочихсон гээд гэмт хэрэгтэн болгон зарлаад интерполоор хайгаад ч бил үү байгаа юм бэ.

Р.ЖАРГАЛ