1921 оны ардын хувьсгалын үр дүнд монгол улс  эдийн засгийн хувьд хараат бус бүрэн эрхт орон  болсныхоо хувьд тухайн үеийн  МАХН үндэсний аж үйдвэрийг үүсгэн байгуулах, бэхжүүлэх талаар чухал арга хэмжээнүүдийг авч эхэлсэн байдаг. Тухайлбал, 1922 онд Налайхын чулуун нүүрсний уурхайг улсын болгож хотын хэрэгцээний нүүрсийг улсын хяналтан дор хангах арга хэмжээ авч, Алтанбулагийн булигаарын заводыг улсын мэдэлд шилжүүлсэн. 1926 онд Улаанбаатар хотын Туйпууны ба мод хөрөөдөх заводыг байгуулж, барилгын материал үйлдвэрлэх Зөвлөлт-Монголын хувь нийлүүлсэн “Монголын барилгын хоршоо”-г байгуулжээ. 1927 онд Улаанбаатар хотод Төмрийн заводыг ашиглалтанд оруулсан юм.

Хөнгөн аж үйлдвэрийн салбарын  85 жилийн түүхэн товчоон

1928 оны МАХН-ын VII их хурлын тогтоолд “... Тус улсын дотор юуны өмнө үүсгэсэн заводын зэрэг аж үйлдвэрийн дотроос эдүгээ ба ирээдүйд төдий л тус үл болох ажлыг түдгэлзүүлэн юуны өмнө малаас гарах арьс шир, ноос үс, сүү тосны зэрэг түүхий эд ба мод туйпуу боловсруулах үйлдвэр завод зэрэг ажлыг улмаар хөгжүүлэн гүйцэтгэхийг чухалчлахын дээр дотоодын ажлын хүмүүсийн гарын үйлдвэрийн ажлуудыг хоршооллуулах буюу аль дөхөм аргыг хэрэглэн, улмаар хөгжүүлэхийг хичээхээс гадна улсын доторхи бага сага ажлуудыг үйлдвэрчний эвлэл зэрэг олон газруудаас эрхлэн явуулж ашгийг нь дан ганц гадаадын этгээдэд байлгахгүйг хичээвэл зохино” гэж заажээ.

1933 онд Хатгалын ноос угаах үйлдвэрийг ашиглалтанд оруулж, үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний нэр төрөл, хэмжээг нэмэгдүүлж улс ардын аж ахуйн хэрэгцээтэй зүйлийг аль болохоор дотооддоо үйлдвэрлэх санаачлагыг өрнүүлж аж үйлдвэрийн шинэ шинэ салбарыг амжилттай бий болгож байлаа.  Аж үйлдвэрийн комбинатыг байгуулах талаар манай засгийн газраас тавьсан хүсэлтийг ЗХУ-ын засгийн газар хүлээн авч 1930 оны хавраас эхлэн АҮК-ыг байгуулах зураг төслийг боловсруулах, хайгуул шинжилгээний ажлыг хийх, тоног төхөөрөмжийг сонгон бэлтгэх ажлыг явуулан энэ ажлыг эрхэлсэн тусгай байгууллагыг бий болгож өөрийн барилгын мэргэжилтэй ажилчид, ИТА нарыг манай оронд ирүүлж АҮК-ын барилгын ажлыг эхлэх бэлтгэлийг хангасны дараа 1931 оны 3-р сараас уг ажлыг нарийн зохион байгуулалт, тодорхой график, төлөвлөгөөний дагуу хийж эхэлсэн байна.

1933 оны эхээр механик цехийг, 1933 оны эцсээр гутлын фабрикийн анхны хэсгийг, 1934 оны 2-р сард булигаарын заводыг, 1934 оны 3-р сард эсгий цэмбэний фабрик, арьс дээлийн заводыг тус тус дуусгаж ашиглалтанд оруулсан.

1934 оны 3-р сарын 26-нд Аж үйлдвэрийн комбинатыг баяр ёслолын байдалтайгаар улсын мэдэлд хүлээлгэн өгсөнөөр Монгол улсын Аж үйлдвэрийн тулгын чулуу болсон Монголын үндэсний үйлдвэрлэлийн анхны суурь тавигджээ.

1971 оны V таван жилийн төлөвлөгөөний түүхэн чухал үед АҮК 325.5 сая төгрөгийн үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөний биелэлттэй, 102.4 хувийн бараа борлуулалттай, 103.4 хувийн экспортын төлөвлөгөө биелэлттэй, 4373 ажилчидтай, 409 ИТА, 366 туслах ажилчидтай бүгд 5148 ажилтан, албан хаагчидтай байлаа.

2018 оны байдлаар аж үйлдвэрийн салбарын нэмэгдэл өртөгт боловсруулах салбарынх 26.4 хувь, аж үйлдвэрийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа нийт ААНБ-ын 6219 буюу 83.9 хувь нь боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байна. Үүнээс хөнгөн аж үйлдвэрийн салбарт нийт 2838 аж ахуй нэгж, үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулж байна.

15 ба түүнээс дээш насны ажиллагчдын тоо 2018 оны байдлаар 1253.0 мянга байгаагийн 181.7 мянга буюу 14.5 хувь нь аж үйлдвэрийн салбарт ажиллаж байна. Аж үйлдвэрийн салбарын ажиллагчдын 100.8 мянга буюу 55.5 хувь нь боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбарт ажиллаж байгаагаас хөнгөн аж үйлдвэрийн салбарт 52900 хүн ажиллаж байна.

Аж үйлдвэрийн салбарын нийт үйлдвэрлэл 2018 оны урьдчилсан гүйцэтгэлээр 25.3 их наяд төгрөгт хүрсэн бөгөөд нийт үйлдвэрлэлийн 33.3 хувийг боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбар эзэлж байна. Хөнгөн аж үйлдвэрийн салбар 2459.8 тэрбум төгрөгийн үйлдвэрлэл явуулжээ.

Мөн аж үйлдвэрийн салбарын нийт борлуулалт 2018 онд 18.3 их наяд төгрөгт хүрсэн бөгөөд нийт борлуулалтын 4.6 их наяд төгрөг буюу 24.9 хувийг боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбар эзэлж байна. Нийт борлуулалтын 12.6 их наяд төгрөг буюу 68.7 хувийг гадаад зах зээлд борлуулсан бөгөөд бөгөөд гадаад борлуулалтын 2.0 их наяд төгрөг буюу 16.3 хувийг боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбарын борлуулалт эзэлж байгаагаас хөнгөн аж үйлдвэрийн салбар 429.4 сая ам.долларын борлуулалт хийсэн байна.

ХХААХҮЯ-аас  хөнгөн аж үйлдвэрийн 85 жилийн ойн хүрээнд “Монгол улсын хөнгөн аж үйлдвэрийн салбарт бүтээлч ажил өрнүүлэх, улсын зөвлөгөөн”-ийг Монгол улсын хөнгөн аж үйлдвэрийн салбарын хөгжлийн өнөөгийн байдалд үнэлэлт дүгнэлт хийж цаашдын бодлого зорилт, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх арга замыг тодорхойлох, салбарын хөгжилд үйлдвэрлэл эрхлэгчид, Засгийн газар холбогдох байгууллага аж ахуй нэгжийн оролцоог хангах зорилготойгоор зохион байгуулж тэмдэглэн өнгөрүүлэх ба 85 жилийн түүхэн хугацаанд юуг хийж бүтээсэн болон алдаа оноон дээрээ үнэлэлт дүгнэлт өгөн ирээдүйд хийж бүтээх ажлаа төлөвлөн тэмдэглэн өнгөрүүлэхээр төлөвлөлөө.

Х.Цэцэн “Аж үйлдвэрийн комбинатын эдийн засгийн түүхэн хөгжлийн товчоо” Улаанбаатар хот, 1974 он

МУҮСХ, Аж үйлдвэрийн салбар 2018, http://www.1212.mn/Stat.aspx?LIST_ID=976_L11&type=sectorbook