Ер Монголчуудын тухай, тэр тусмаа Монгол угсаатны гарал, үүслийн талаар хятадууд, оросууд бараг юу ч мэдэхгүйгээр XX зуунтай золгосон гэж хэлж болно.

XIII зуун эхэлж, Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдаж, Азийн болон Европын хүмүүс "нэг хөлөг онгоцны зорчигчид" болсноор л бусад улс орны хаадууд, оюунлаг хүмүүс Монгол орныг, монголчуудыг сонирхох, судлах, элч болон худалдаачны дүрээр хүрэлцэн ирж, тагнаж, мэдээлэл цуглуулж, бодит үнэнийг тусгасан мэдлэг, ойлголт, үнэлэлттэй болж эхэлжээ.

XIII, тэр ч бүү хэл XIV зууныг хүртэл Монгол орон, Монголын нийгэм, Монголчууд Ази болон Европд тун ч нууцлаг орон, мэдэхгүй нийгэм, танихгүй хүмүүс хэвээрээ байв.

Хятадууд болохоор чухам хаанахын хэн нь бүү мэд нүүдэлчидтэй энд тэнд мөргөлдөж, тулалдаж, ялж ялагдаж л явсан болохоос биш нүүдэлчдийг үндэс угсаа, хэл соёл, нутаг дэвсгэр, хил хязгаараар нь ангилж ялгасан, судалж таньсан ноттой мэдлэг, мэдээлэл үгүйгээр XIII зууныг хүртэл тэдэнтэй "харьцжээ".

Оросууд болон монголчуудын хооронд олон угсааны, олон хэлний нүүдэлчид Евразийг бүрхэн оршиж байсан болохоор тэд монголчуудын талаар онцолсон, тодорхой мэдлэг, мэдээлэлтэй байх боломжгүй байжээ. Чухам үүний учир монголчууд бид үүх түүх, угсаа гарвалиа хятадуудын амаар, мөн оросуудын амаар таних, тогтоох боломжгүй юм.

Хятад хүмүүс суурьшин өнө удаанаар аж төрж байсан устай, үржил шимтэй нутаг газар нь монголчуудын нүүдэллэн аж төрж ирсэн тал хээр, ойт хээр, уул нурууд голлосон нутаг газраас "Их говь, цөлөөр" зааглагдсан байсан нь нүүдэлчид ба хятадууд нэг нь нөгөөдөө "нууц" болж үлдэх үндсэн, гол шалтгаан нь байв. Дээр дурдсан "Их говь, цөл"-ийг зуны аагим халуунаар ч тэр, мөн өвлийн тэсгим хүйтнээр ч тэр "явган, нүцгэн" хятадууд туулах боломжгүй байлаа.

Хятад орон хүн олонтойн улмаас бусдын газар нутагт байнгад өнгөлздөгийг эртнээс нааш мэдэх монголчууд (ер нүүдэлчид) ус унд, ой мод, үржил шимтэй нутгаа, загас, шувуутай нууруудаа байнгад л нууж, нууцалж иржээ. Иймээс Хятадын зүгээс тагнах, судлах гэсэн оролдлого бүхэн няцаагдаж байв. Тэдний илгээсэн туршуулууд ихэнхдээ арав орчим жилийн дараа л бүтэл муутайхан буцаж ирэх буюу бүр сураггүй алга болдог байжээ. Ийм олон баримт Хятадын бичмэл түүхэнд бий.

Нутаг газар хол, хил хязгаар нь ч, бас зам харгуй нь ч тодорхойгүй, хэл, соёл өөр өөр, нэвтрэлцэх ойлголцох боломж үгүй, эрт дээрээс үүдэлтэй дайсагналын сэтгэлзүйд автагдсан Хятад ба Монгол хоёр хөрш улсууд атлаа харь гаригийнхан мэт хол хөндий байцгаажээ.

Түүхэн нутаг уснаасаа сүүлийн 10 орчим мянган жилд бараг л холдож хөндийрөөгүй ард түмнүүдийн тоонд хятадууд болон монголчуудыг оруулж нэрлэж болох юм. Энэ нь археологийн олдворуудаар нотлогддог. Дүрсэлж хэлэх аваас "Бид хаанаас гараад ирсэн юм бэ?" гэж өөрсдийгөө эрэх хэрэг хятадуудад ч байхгүй, бас монголчуудад ч байхгүй. Наана хэлэхэд хүрэл зэвсгийн үеэс л бид нутаг нутагтаа амьдарсаар л байсан нь үнэн болно. Энэнийг эртний Хятадын түүхийн дөрвөн их судар ч давхар гэрчилдэг. Археологийн биет олдворууд болон бичмэл түүх хоёр зэрэгцэн нотолж буй болохоор энд маргаан үгүй юм.

НТӨ 206 оноос НТ 25 он хүртэл 231 жил оршин тогтносон Хятадын Баруун Хан улсын үед бичигдсэн "Түүхийн тэмдэглэл", түүнээс үүдэн, залгамжлан туурвигдсан "Баруун Хан улсын бичиг", "Зүүн Хан улсын бичиг", "Гурван улсын ойллого" хэмээх үндсэн дөрвөн их судар шастирт "Нүүдэлчид ба хятадуудын харилцаа" он сар, тоо хэмжээ, ялалт ялагдал, олз ба хохиролтойгоо тодорхой тусгагджээ.

Дээрх дөрвөн сударт элдвээр нэрлэгдэж буй нүүдэлчдийн зонхилох олонхи нь монголчууд болох нь ч мөн тодорхой байна. Харамсалтай нь танин мэдэхүйн хийгээд улстөрийн шалтгаанаар Хятадын түүхчид өвөг монголчуудын талаар, монгол угсаатны гарал, үүслийн талаар эндүү ташаа ярих, бичих нь хожуу элбэгшсэн ажээ. Мөнхийн гэхээр түүхэн хөрш, мөр зэрэгцэн гэхээр зэргэлдээ аж төрж байсан ард түмнүүд нэг нь нөгөөгөө үгүйсгэх, үүх түүхийг нь тайрч богиносгох оролдлого хийх нь юуны өмнө ичгүүртэй хэрэг, ёс суртахуунгүй үйлдэл мөн болно.

Бидний өвөг дээдэс язгуураас олон овог, аймаг байж, олон нэр хаяг зүүж, угсаатны хувьд ч өөр өөр нэр, хоч авч, улсын хувьд ч олон япзаар нэрлэгдсээр сүүлийн гурван мянган жилийг элээжээ. Гэвч бид энэ олон нэр, хаяг, хоч, тэр тусмаа цаг цагийн Монгол үгсийн өөр хэл, аялгуу, авиа бүхий хүмүүсийн бичлэг, дуудлагыг дагаж дунд нь төөрөлдөх хэрэггүй юм. Хэлзүйчид, зохиолчид, зарим түүхчид хятад сурвалжууд дахь үг, үсэг, авиа, дуудлагын "шинжилгээнд" хэтэрхий автаж, их ач холбогдол өгч, тэндээс л үнэнийг олох гэж олон арван жил үйл тамаа үзсэн нь эцэстээ баттай, ноттой юунд ч хүргээгүй билээ. Шуудхан, товчхон хэлэхэд энэ бол үр дүн үл өгөх арга, хандлага байв.

Аман зохиол, домог, хадан дээрх зурган бичээс, бичгийн эх сурвалж, археологийн олдворууд, өнгөрсөн түүх ба хувьслын элдэв үлдэгдэл, тэдгээрийн өгөх мэдээллүүд зэргийг ашиглаж зөв зохистойгоор бодож бясалгах аваас олон олон зүйлийн учиг, аацаа олддог, тайлагддаг билээ. Монголчууд бидний үүх түүхийн олон олон асуудал чухам ийм аргаар л шийдлээ олох, тайлагдах учиртай.

Хорь орчим мянган жилийн өмнө чоныг гаршуулж, гэршүүлж (нохой), арав гаруй мянган жилийн өмнөөс аргаль, янгирыг гаршуулж, гэршүүлсэн (хонь, ямаа) өвөг Монголчууд чухамхүү тэр бүс нутагтаа л үлдээд өнөөг хүртэл аж төржээ. Цаг зуурын дайжилт, орхилт байсан хэдий ч бидний өвөг дээдэс яаж ийгээд л эргэж ирдэг, буцаад нүүдэг, аргамаг хүлгүүд нь хүртэл нутаг руугаа гүйдэг төрөлхийн рефлекстэй болчихсон байлаа. Монгол адуу, тэмээ, хонь, ямааны байгаль дахь зэрлэг өвгүүд нь (тахь, хавтгай, аргаль, янгир) Хүннү, Сүмбэ, Нирун, Их Монгол улс, өнөөгийн Бүгд Найрамдах Монгол улсын нутагт байгалийн унаган төрхөөрөө хадгалагдсаар үлдсэн нь мөн олныг илтгэж, үзүүлж байна.

Монгол угсааны нүүдэлчид Төв Ази дахь улсуудын хамгийн хойд захаар нутаглаж байсан, уг нутаг орон нь эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай, эргэн тойрондоо гэтлэх од бэрх говь цөл, уул нурууд, тайга, намагтай, бас хахир хатуу өвөл, халшрам зүрхшээм шороон шуургатай, ус өвс багатай зэрэг нь өнө удаан хугацаанд монголчуудын "халдашгүй, дархан байдлыг" хамгаалж байжээ. Заяагдмал, төрөлх гэж хэлж болохоор энэхүү хамгаалалт монголчуудыг дөрвөн зүг, найман зовхисоос бараг гурван мянга шахам жилийн туршид хааж, ивээж байв. Хүн төрөлхтний түүхэнд тодрон гарч байсан нэртэй, зартай булаан эзлэгчдийн алины нь ч толгойд энэхүү бүс нутаг руу чиглэн довтлох бодол төрөх боломжгүй байжээ.

Төв Азийн өндөрлөгөөр нүүдэллэн аж төрж байсан бусад угсааны ард түмэн ч гэсэн монголчуудын нутаг газар руу халдахаас ямагт болгоомжилж, зүрхшээж байв. Энэ нь харин өвөг монголчууд, тэдний удам судрын эрэлхэг, дайчин шинж, морьтон монголчуудын хурд, хүч, байлдах ялах ур чадвартай холбоотой давуу байдал, халдашгүй байдал билээ. Ийм бодит хамгаалалт, хүчтэй дархлааны ивээлд оршин байсан монголчууд бид нутаг газар, гарал түүх, булш, буйр, яс, үсээ бусдаас асуух, сураглах ямар ч шалтгаан, шаардлага үгүй болно. Өвөг монголчууд, тэдний удам судрын бүтээсэн бүхий л соёл давхраа давхраагаараа өнийн хийгээд өнөөдрийн газар нутгийн маань хөрс шороон доор л бий. Энэнийг үгүйсгэх, эргэлзээ төрүүлэх, маргаан үүсгэх үндэс, шалтгаан үгүй болохыг Төв Азийн түүхийн философи нотолж, гэрчилж байна. Энэ бол байх боломжтой зүйлийг судлах, ойлгох онол-аргазүй биш, харин байсан, байгаа зүйлийг таньж ухаарсан мэдлэг, зөв мэдээлэл юм.

Сыма Цяны "Түүхийн тэмдэглэл"-ийг Оросын судлаач Н.Я.Бичурин, мөн Зөвлөлтийн эрдэмтэн В.С.Таскин нар 1851 онд, 1968 онд орос хэлэнд хөрвүүлжээ. Энэ бичмэл сурвалжид 10 гаруй бүлэгт нь Төв Азийн нүүдэлчдийн талаар мэдээллүүд байдаг боловч бүгд л өнөөгийн нэршил, эзэн холбогдогчдын талаас үзэх ахул тодорхой биш, нэмэлт судалгаа, лавлагаа шаардахаар, бусад эх сурвалжтай харьцуулж байж үнэнийг олохоор шинж байдалтайгаар өгүүлэгджээ. Гэвч эдгээр бүлгүүдээс ургуулан бодох, логик гаргалгаа хийх, хэлээгүйг нь олж хэлэх, иш татсан баримтуудаас нь улбаалан зайлшгүй гарах санаа, дүгнэлтийг дэвшүүлэх зэргээр шинэ мэдлэг, дам мэдээллүүдийг буй болгох боломж их байна. 10 гаруй бүлэгт өгүүлэгдсэн бүхнийг ахин дахин эргэцүүлэн бодох, нягтлах аваас тэр цаг үеийн нүүдэлчид (хүннүчүүд, монголчууд) зэр зэвсэг, тулалдах урлаг, цэрэг-дайны бодлого, тактикийн хувьд Хятадын талтай адилхан, зарим талаар бүр давуу байсан нь тодорхой байна. Нүүдэлчид эсрэг этгээдүүдээсээ зам харгуй, ус, нөөц, баялаг, цэрэг зэвсгийн хэмжээ, байрлал зэргээ нууцалж чаддаг байжээ. Хүн ам олонтой, зэвсгийн болон хүнсний хангамж сайтай Хан гүрний хаад, жанжидтай эн чацуурхан харилцаж чадаж байсан нь нүүдэлчдийн улстөрийн соёлын хэмжээ, түвшинг мөн илтгэх ажээ. Нүүдэлчдийн хаад, жанжид нөхцөл, байдалдаа тохирсон уян хатан бодлого явуулж, эсрэг этгээдээ төөрөлдүүлсэн цуурхал, мэдээ тарааж, өөрсөддөө холбоотон олж, дайсагнагч хүчнүүдэд эвсэх, нэгдэх боломж үл олгож, урвагчдыг овжин ашиглаж чадаж байжээ. Хан улсын хаад, язгууртнууд, жанждын хоорондох хагарал, зөрчлийг ч мөн тагнан мэдээд далдуур ухаалгаар ашиглаж хэргээ бүтээх нь ч олонтой тохиолдож байсныг бас дурджээ. Ингэхлээр нүүдэлчид (Ху нар) басаж, дутуу үнэлж болохооргүй зиндаа, түвшний хүмүүс, ард түмэн байсан нь уг номын бүлэг нэгбүрээс тов тодорхой харагдах ажээ. Нүүдэлчдэд (хүннүчүүдэд, монголчуудад) улстөр, цэрэг зэвсэг, дайн байлдаан, гадаад бодлогын ийм өндөр соёл, чадавхи байсны улмаас тэд түүхэн газар нутаг, хил хязгаар, хэл, соёлоо хадгалсаар, хүчирхэг хөршүүдийнхээ хараа, нөлөөнд орж уусаж мөхөлгүйгээр шинэ түүх, шинэхэн түүхийн эрин үетэй золгосон байна.

Монголчууд (нүүдэлчид) Хятадын соёлын нөлөөн дор байсан, Хятадын соёлыг хуулж, зээлдэж ирсэн гэж үздэг судлаачид бий. Энэ бол мөн л буруу, ташаа санаа. Нүүдэлчид Хятадтай худалдаа, солилцоо хийж материаллаг биет зүйлсийг нь авч хэрэглэж байсан боловч оюуны соёлын хувьд Хятадынхаас огт өөр байж иржээ. Жишээ нь монголчууд түүхэндээ олон янзын бичиг үсэг хэрэглэж байсан хэдий ч Хятадын ханз үсгийг ер тоосонгүй. Ханз үсгийн муу, сул талыг таньж мэдсэн, дээр нь бас түүнийг авбаас хожуу гарах улстөрийн нөлөө, үр дагаврыг нь ч тооцож байжээ. Тухайн хэлний авиаг тэмдэглэсэн үсэг бичиг л олон давуу талтай, ярианы хэлний өөрчлөлтийг дагалдуулан бичгийн хэлээ өөрчилж байхад тустай, болбол яаж ярьж байна тэгж бичиж байх нь уг хэлийг сурах, бичих, уншихад амар, хэмнэлттэй болохыг ч Монголчууд цаг цагтаа таньж, тооцож байв.

Олон мянган жил хаяа залган амьдарч ирсэн Хятад, Монгол улсууд (ард түмэн) хэн хэндээ элдвээр нөлөөлж байсан нь үнэн. Гэхдээ бүр анхнаасаа энэ хоёр ард түмэн олон талаар ялгаатай байсан нь ч үнэн.

Нүүдэлчдээс суурин иргэд анх үүссэн, тэгэхлээр суурин иргэдийн өвөг соёл бол нүүдэлчдээс эхтэй гэх аваас нөлөөллийн хувь, хэмжээ аль талдаа илүү ихийг хэлэхэд бас төвөгтэй юм...

Түүхэн зам, мөрийнхөө ихэнхэд "өөр өөрийнхөөрөө байж өнгөрөөсөн" Монгол ба Хятадын ард түмэн найрсаг байж, тайвнаар зэрэгцэн орших нь хэн хэндээ хэрэгтэй гэдгийг хоёр орны удирдлага хатуу мөрдөж ажиллах нь өнийн болон өнөөгийн шаардлага, болзол хэвээрээ байгааг тэмдэглэе.

Хятадаас оргож, дайжиж гарсан цөөн хүнээс Ху нар (хойд зүгийн нүүдэлчид) анх үүссэн гэх, эсвээс X, XI зууны үед Хятадын зүүн хойгуур нутаглаж байсан цөөн нүүдэлчид өөрсдийгөө "монголчууд" хэмээн нэрийдсэнээс монгол угсаатан анх эхлэлээ авчээ гэх үзэл өнөөг хүртэл Хятадад амь бөхтэй хэвээр байна. Энэ бол танин мэдэхүйн гэхээсээ илүү улстөрийн шалтгаан, зорилготойгоор анх буй болсон үзэл санаа билээ. Нүүдэлчид Хятадаас гарвальтай гэх нь хойд зүгийн нутаг газрыг хятадууд эзэгнэх эрхтэй хэмээсэн утгыг цаанаа тээдэг ажээ. Ийм санааг ил хэлж, тийм зорилго тавьж, хэрэгжүүлэх гэж оролдсон хаад, жанжид олон байжээ. Хятадын 24 төрийн түүхийг унших аваас шууд болон далд, тойруу байдлаар энэ тухай олонтой дурдсантай таарах болно. Түүхэн үнэн огт өөр байхад хаад, жанждын үзэл, хүсэл иймэрдүү байсаар олон мянганыг элээсэн нь хачирхалтай. Манай зарим түүхчид Монголын түүхэн газар нутгаас монголчуудаа эрж хайсан мэт үг хэлж, үйлдэл хийдэг нь харийн шинжлэх ухаанч биш "судлаачдад" олз, зууш болдог тал ч бас бий билээ.

Саарал чоно гаршиж, гэршээд монгол банхар болтлоо өөрчлөгдөхөд 20 шахам мянган жил, аргаль, янгир хонь, ямаа болтлоо хувьсахад 10 гаруй мянган жил болсон нь үнэн юм бол (амьтан судлаачид ингэж үзэх болсон) Төв Азийн нүүдэлчид, тэр дундаас монголчууд наад зах нь сүүлчийн дулаарал эхэлснээс хойших 10 орчим мянган жилд өнөөгийн Өвөр Монголын хилийн нэлээд цаана, нэлээд зүүн өмнө орчмоос нааших бүс нутгуудаар тархан нүүсээр, хойшилсоор, цас мөс хайлах, дулаарах хэрээр энэхүү уугуул газар нутагтаа эргэн ирж өнөөг хүртэл амьдарч байгаа байх учиртай.

Түүхэн хөгжил, хувьсал өөрөөр биш, яг л ингэж явагдаж өнгөрсөн болох нь шинжлэх ухааны олон салбарын үүднээс нотлогдсоор байгаа болно.

Хомосапиенс анх Төв Азид үүсэн гэх таамаглал бүрэн нотлогдох аваас нүүдэлчид, анчид, тэр дундаас өвөг монгол аймгууд хомосапиенсын анхны сүргээс гарвальтай популяцийн үр сад, удам судар байж ч болох юм. Энэ талаар мэдээллүүдтэй дэлгэрэнгүй танилцахыг хүссэн хүмүүст миний бичсэн "Байгалийн хувьслын философи" номыг уншихыг зөвлөж байна.

Судлаач, профессор Д.Чулуунжав