-Хамтарсан Засгийн газар байгуулах оролдлого “Засгийн эрх ард түмний мэдэлд байна” хэмээх Үндсэн хуулийн суурь зарчмыг ноцтой зөрчинө-

Н.ЭНХБАЯР

Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч

МАН (хуучин нэрээр МАХН)-ын дарга (1997-2005 онууд)

УИХ-ын 2024 оны сонгуульд 18 нам, хоёр эвсэл оролцож, МАН нийт сонгогчдын олонхийн саналыг авx УИХ-д олонх боллоо.  МАН УИХ-ын нийт 126 суудлын 68-ыг буюу олонхийн суудлыг авсан учир Засгийн газраа дангаараа байгуулах нь аль ч талаас нь авч үзэхэд зүй ёсных гэдэг нь ойлгомжтой.

Тийм учраас МАН хамтарсан Засгийн газар байгуулж болохгүй гэсэн байр суурийг сонгогчдын ихэнх, МАН-ын нийт гишүүдийн үнэмлэхүй олонх дэмжиж байгаа нь ойлгомжтой бөгөөд сонгуулийн дараа бүрдсэн нийгмийн сэтгэл зүй ч ийм байна.

Энэхүү байр суурь улс төр, хууль эрх зүйн тодорхой үндэслэлтэй бөгөөд энэ талаар товч тайлбарлах нь зүйтэй гэж үзэж байна.

1.Үндсэн хууль болон бусад хууль дахь зөрчигдөх зарчмууд болон заалтууд

Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Засгийн эрх ард түмний мэдэлд байна”, “Ард түмэн төр засгийн бүрэн эрх барих эрхээ төлөөллийн хүмүүсээр дамжуулан хэрэгжүүлнэ” гэсэн суурь зарчмуудыг тов тодорхой заасан байдаг. Үндсэн хуульд заасан төр барих эрхээ ард түмэн сонгуулийн өдөр буюу 2024 оны зургадугаар сарын 28-нд эдэлж, өөрсдийн төлөөллийг УИХ-д сонгосон. Ард түмний төлөөлөл болсон УИХ-ын гишүүд Үндсэн хууль, түүний тогтоосон зарчим, хуулийг дагаж мөрдөх үүрэгтэй. УИХ буюу парламент хуулийн дагуу бүрдэхдээ зөвхөн сонгуулийн үр дүнд буюу ард түмний саналыг үндэслэн бүрддэг. Сонгуулийн үр дүнд УИХ буюу парламент олонх ба цөөнхөөс бүрдэнэ.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 39 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт Улсын Их Хуралд олонхын суудал авсан нам, эвслээс нэр дэвшүүлсэн хүнийг Ерөнхий сайдаар томилох саналыг Ерөнхийлөгч Улсын Их Хуралд оруулахаар заасан байгаа. Иймийн учир УИХ-д олонх суудал авсан нам, одоогийн нөхцөлд МАН Бага хурлаасаа намын даргаа Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлэх тухай санал гаргах нь Засгийн газрыг дангаараа байгуулна гэсэн үг юм.

Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 10 дугаар зүйлд УИХ дахь олонх, цөөнхийг тодорхойлсон байдаг бөгөөд УИХ-ын сонгуулийн дүнгээр УИХ-д 64 ба түүнээс дээш суудал авсан намыг олонх гэж үзэхээр хуульчилсан байна. Тиймээс 2024 оны УИХ-ын ээлжит сонгуулийн дүнгээр МАН 68 суудал авсан учир Үндсэн хууль ба Улсын Их Хурлын тухай хуулиар тодорхойлсон хууль ёсны олонх мөн гэж үзнэ. Харин АН ба бусад нам, эвслүүд нийлээд 58 суудал авсан учир цөөнх болсон байна. Тийм учир сонгуулийн үр дүнгийн дагуу УИХ-д олонхийн суудал авсан МАН Засгийн газрыг дангаараа байгуулах нь Үндсэн хууль болон бусад хууль, тогтоомжид нийцээд зогсохгүй тэдгээрт ингэх ёстойг тогтоосон байна.

Төр засгийн байгууллагууд болон албан тушаалтнуудын үйл ажиллагаа хуульд нийцсэн байх ёстой гэсэн зарчим байдгийг сануулах нь илүүдэхгүй гэж үзэж байна.

2. Парламентын засаглалтай улс оронд баримталдаг ардчилсан зарчим зөрчигдөнө

Парламентын тогтолцоотой ардчилсан улс оронд иргэд сонгуулиар засгийн эрх барих улс төрийн хүчнийг олонх болгон сонгодог, харин олонхыг хянах сөрөг хүчнийг цөөнх болгон сонгодог билээ.

Тэгвэл УИХ-ын 2024 оны сонгуулийн дүнгээр МАН УИХ-д 68 буюу 64 ба түүнээс дээш тооны суудал авч олонх болсон, АН ба бусад намууд нийлээд 58 буюу 64-өөс цөөн тооны суудал авч цөөнх болсон. Энэ бодит байдал олонх болсон МАН дангаараа Засгийн газар байгуулахад ардчиллын зарчим буюу төр засгийг ард түмний сонголтод суурилан байгуулдаг зарчимтай зөрчилдөхгүйг нотолж байна. Харин эсрэгээрээ буюу хамтарсан Засгийн газар байгуулбал ард түмний сонголтыг үгүйсгэх, сөрөг хүчнийг сарниулж төр засгийн үйл ажиллагааг хяналтгүй болгох аюул заналыг учруулж байна.

Засгийн газар ба парламент хоёр тус тусдаа бие даан үйл ажиллагаа явуулах ёстой төрийн инститүцүүд мөн учир парламент Засгийн газрын үйл ажиллагаанд хяналт тавьж байх ёстой бөгөөд энэхүү үүргийг голлон хэрэгжүүлэгч нь парламент доторх цөөнх юм. Цаашилбал ард түмэн цөөнхөөр дамжуулан эрх баригчдыг хянана гэсэн үг юм. Хэрвээ олонх, цөөнх болсон намууд хамтарч Засгийн газар байгуулбал парламент дотор хяналтгүй, хууль бус олонх бий болж, Засгийн газрын үйл ажиллагаа хяналтаас гарна.

Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 29-р зүйлийн 29.10-т “Сонгуулийн дараа Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 39.2 дахь хэсэгт заасны дагуу завшилцөн Засгийн газар байгуулах олонхыг бүрдүүлсэн нам, эвсэл нь нэгэн бүрэн эрхийн хугацаанд эвслийн гэрээний дагуу нэг эвслийн бүлэг байгуулна” гэж заасан байна. Ийм учир хэрэв хамтарсан Засгийн газар байгуулагдвал МАН ба АН-ын аль аль нь УИХ-д бие даасан бүлэг байгуулах боломжгүй, нэгдсэн нэг бүлэг байгуулах шаардлагатай болно.

Ингэснээр УИХ-ын хяналт алга болж, авлига хээл хахууль, албан тушаалаа урвуулан ашиглах явдал улам даамжран гүнзгийрч, шударга ёс алдагдана.

3. МАН-ын дараах дүрмийн заалтууд болон зарчмууд зөрчигдөнө

Монгол Ардын Намын дүрмийн 24.3-т  “УИХ-ын сонгуульд нам олонх болсон бол намын даргыг Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлнэ” гэж, 1.3-т “Монгол Ардын Нам Монгол Улсын Үндсэн хууль бусад хуулийг чандлан сахиж хуулийн хүрээнд энэхүү дүрмийг удирдлага болгон ажиллана” гэж заасан байдаг. Энэ нь Засгийн газраа байгуулах, Ерөнхий сайдыг томилох тухай шийдвэр гаргахад мөн адил хамаарах бөгөөд Үндсэн хууль, УИХ-ын тухай хуульд зааснаас өөрөөр, “стандарт бус” буюу хууль бус шийдвэр гаргавал намын дүрмийг зөрчсөн хэрэг болно.

Мөн намын дүрмийн 4.2.8-д “намын нэрийн өмнөөс сонгогдож, томилогдсон албан тушаалтан бүр хуулийг чандлан сахиж, ашиг сонирхлын аливаа явцуу бүлэглэлийн нөлөөнд автахгүй байх” гэж, 4.2.9-д “намын ёс зүйн хэм хэмжээг сахин биелүүлэх” гэж тус тус заасан байдаг. Харин сонгуульд ялж олонх болсон МАН сонгуульд цөөнх болсон АН болон бусад нам, эвсэлтэй хамтран Засгийн газар байгуулах гэж оролдвол хууль зөрчиж, өөрсдийг нь итгэж сонгосон сонгогчдын итгэлийг хөсөр хаяж, АН хэмээх явцуу бүлэглэлийн нөлөөнд автсан хэрэг болно. Тодруулбал нэгэнт МАН хууль ёсоор сонгуульд оролцон ялалт байгуулж УИХ-д олонх болсон бол заавал хууль зөрчин цөөнх болсон улс төрийн хүчинтэй хамтарсан Засгийн газар байгуулах шийдвэр гаргах нь намын дүрмийн холбогдох заалтуудыг ноцтой зөрчих болно.

Намын 2024 оны дөрөвдүгээр сарын Бага хурлын шийдвэрээр УИХ-д ялалт байгуулж олонх болвол намын дарга Л.Оюун-Эрдэнийг Ерөнхий сайдаар томилон ажиллуулах тухай шийдвэр гарсан. Энэ тогтоолд МАН сонгуульд ялвал сөрөг хүчин, цөөнхтэй зөвшилцөх, эвсэх тухай утга агуулга байхгүй бөгөөд УИХ-ын сонгуульд орохдоо МАН сонгуулийн үр дүн хагалзалгүйгээр улс төрийн бусад хүчинтэй хамтран Засгийн газар байгуулна гэж сонгогчдод хэлээгүй билээ.

4. Сонгуулийн дүн, намуудын үзэл үзэл баримтлал, Мөрийн хөтөлбөрүүдийн ялгаа

УИХ-ын 2024 оны сонгуульд МАН, АН, ХҮН, ИЗНН, ҮЭ зэрэг нам, эвслүүд тус тусдаа, өөр өөрийн мөрийн хөтөлбөртэй орсон. Энэхүү нам, эвслүүд УИХ-ын 2024 оны сонгуульд орохдоо сонгогчдод хандаж хамтарсан Засгийн газар байгуулах зорилготой гэж огт яриагүй гэдгийг бид бүгдээрээ тодорхой мэдэж байгаа. Мөрийн хөтөлбөр бол сонгуульд оролцож өрсөлдөж байгаа улс төрийн намуудын ирэх дөрвөн жилд юу хийж, улс орноо яаж хөгжүүлэх вэ? гэдгийг тодорхойлсон бичиг баримт учраас төрийн аудитын байгууллагаар хянуулсан байдаг билээ.

Сонгуульд оролцсон нам, эвслийн мөрийн хөтөлбөрүүдээс ард түмэн МАН-ын мөрийн хөтөлбөрийг дэмжиж саналаа өгсөн. Сонгуулийн үр дүнд нэг нам нь олонх, нөгөө нам нь цөөнх болсон байхад хамтарсан Засгийн газар байгуулах нь УИХ-ын сонгуульд оролцсон сонгогчдын саналыг үл хүндэтгэн үгүйсгэсэн хэрэг болно.

МАН бол зүүн төвийн үзэл баримтлалтай, АН болон ХҮН намууд баруун төвийн үзэл баримтлалтай гэдгээ тус тусын дүрэм, мөрийн хөтөлбөрт тодорхой заасан байгаа. Ийм өөр өөр үзэл баримтлалтай намуудын мөрийн хөтөлбөрүүд хоорондоо ихээхэн ялгаатай байх нь ойлгомжтой. Сонгогчид тэдгээрийг харгалзан сонголтоо хийж, ингэснээр сонгуулийн дүнгээр МАН-ыг дэмжин УИХ-д олонх болгосон байхад үзэл баримтлал, мөрийн хөтөлбөр өөр өөр намуудтай хамтран хамтарсан Засгийн газар байгуулах нь МАН үзэл баримтлал, түүнд үндэслэсэн мөрийн хөтөлбөрөөс үндэслэлгүй татгалзсан, сонгогчдынхоо саналыг үл хүндэтгэсэн болчимгүй алхам болно.

5. Олон улсын болон Монголын сайн ба муу туршлага

Олон улсад улс төрийн намуудын баримталдаг, дүрэм, мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан зүүн ба баруун үзэл баримтлал буюу эсрэг тэсрэг үзэл баримтлалтай намууд хамтарсан Засгийн газар байгуулдаггүй. Гагцхүү онцгой тохиолдолд буюу дайн дажин болсон онцгой нөхцөлд олонх болсон нам цөөнх болсон намтай хамтран Засгийн газар байгуулан ажиллаж байсан жишээ бий.

Герман улсад парламентын сонгуулийн үр дүнд аль ч нам, эвсэл олонх болоогүй нөхцөл гарч байсан, тийм тохиолдолд ХАХН хэмээх баруун үзэл баримтлалтай нам, СДН хэмээх зүүн үзэл баримтлалтай намтай хамтарсан Засгийн газар байгуулсан нь аль аль нь Германы төлөө Альтернатив нам хэмээх хэт баруун үзэл баримтлалтай нам, Германы Зүүний нам хэмээх хэт зүүний үзэл баримтлалтай намуудыг төр засгийн бодлогыг тодорхойлох, хэрэгжүүлэх ажилд оролцуулахгүй байх зорилготой байснаар тайлбарлагдана.

Яг одоо Францад мөн адил ийм зорилго буюу хэт баруун үзэл баримтлалтай намыг төр засгийн бодлогыг тодорхойлох, хэрэгжүүлэх ажилд оролцуулахгүйн тулд зүүн, баруун үзэл баримтлалтай намууд сонгуулийн тойргуудад нэг нэгийгээ дэмжих үйл ажиллагаа явуулахаар тохирч байна.

Монгол Улсад 2004 онд аль ч нам олонхийн суудал аваагүй учир хамтарсан Засгийн газар байгуулахаас өөр аргагүй байсан. Тэр үед УИХ-д суудалтай намууд, ялангуяа МАХН (хуучин нэрээр), АН-тай хамтран эвслийн Засгийн газар байгуулж, улс орны өмнө тулгамдсан томоохон асуудлыг шийдвэрлэх зорилго тавьсан. Үнэн хэрэгтээ төр засгийн үйл ажиллагаа хараа хяналтгүй болсон учир тэр Засгийн газрыг огцруулахаас өөр аргагүй болж МАХН (хуучин нэрээр) АН-аас бусад намуудтай хамтран Засгийн газар байгуулсан билээ. Ард түмэн ийм гашуун туршлага байсныг санаж байгаа учир энэ удаагийн УИХ-ын сонгуулиар МАН-ыг олонх болгож засаглах боломж олгосон байна, харин АН-ыг цөөнхөөр сонгож хянах үйл ажиллагаа явуулах боломж олгожээ. Ард түмэн ингэж төр засгийн үйл ажиллагаа хяналттай байх сонголтыг хийсэн байхад түүнийг үл хэрэгсэн хяналтгүй төр засгийг, байгуулах гэж оролдох нь туйлын хариуцлагагүй үйл явдал болно.

2008 онд МАХН (хуучин нэрээр) олонх болсон авч АН-тай хамтарч "стандарт бус" Засгийн газар байгуулсан нь хууль зөрчсөн, сонгогчдын саналыг үгүйсгэсэн буруу үйлдэл байсан бөгөөд энэ нь хараа хяналтгүй төр засгийг буй болгож, манай улс төрийн түүхэнд "МАНАН”-гийн ноёрхолын он жилүүд гэсэн сөрөг нэртэйгээр бичигдэн үлдсэн. Өнөөдөр ард түмэн дахин МАНАН-г сэргээхийг эсэргүүцэх нь тодорхой бөгөөд МАН хариуцлагатай улс төрийн хүчний хувьд ийм алдааг дахин давтах үйлдэл хийхгүй хэмээн найдаж байна.

6. МАНАН дахин байгуулагдвал шударга ёс булшлагдана

Сонгуулийн кампанит ажлын үеэр МАН-ын удирдлага өнгөрсөн 30 жилийн алдааг засаж шинэ 30 жилийг эхлүүлнэ гэж амласан атлаа дахин МАНАН байгуулбал 30 жилийн алдаа завхрал дахин давтагдана гэсэн үг болж, сонгуулиар ард түмнээ хуурсан хариуцлагагүй үйлдэл болно.

Монголын нийгэмд авлига газар авч, ард түмэн маш их бухимдалтай байгаа. Энэ авлига нь системийн авлига мөн бөгөөд тэр системийн нэр нь МАНАН мөн. Тодруулвал хуйвалдаанд тулгуурласан хараа хяналтгүй эрх мэдлийн үр дагавар байсан гэж оношилдог бөгөөд судалгааны дүнгээс үзвэл иргэд авлигын гол буруутан нь улс төрийн намууд мөн хэмээн үздэг болсон.

Ийм үед ард түмний сонголтыг үгүйсгэн хамтарсан Засгийн газар байгуулвал тэд улс төрийн намууд УИХ-д байх ёстой хяналтын тогтолцоог хуйвалдан нурааж, авлигыг үргэлжлүүлэн даамжруулахыг санаархаж байна гэж үзнэ. Ийнхүү хууль бус аргаар байгуулагдсан хамтарсан Засгийн газар хууль ёсны бус буюу легитимит бус Засгийн газар болно. Ардчилсан шинжтэй төр засгийг бүрдүүлдэг цорын ганц арга механизм буюу сонгууль нь утга учраа алдаж, ард түмэн төр засгийг эмхлэн байгуулах эрхгүй болно. УИХ-ын сонгуульд оролцсон сонгогчдын саналаар МАН олонх болсон байхад хамтарсан Засгийн газар байгуулах гэж оролдвол “Засгийн эрх ард түмний мэдэлд байна” хэмээн тогтоосон Үндсэн хуулийн суурь зарчим зөрчигдөнө, Монгол Улс парламентын засаглалтай улс орон мөн хэмээн Үндсэн хууль, түүний нэмэлт өөрчлөлтөөр тогтоосон зарчим зөрчигдөнө.

Ингэснээр МАНАН-гийн дарангуйлал тогтож, дүр эсгэсэн ардчилал хэмээх аюулт үзэгдэл дахин амилан сэрэх аюул занал учирна. Төр засгийн нэр хүнд улам доош унаж, улс төрийн хямрал гүнзгийрэх байдалтай болно. Дахин  МАНАН байгуулагдвал Монгол Улсад одоогоор суларсан байгаа шударга ёс булшлагдах аюул занал учирна.

Энэ бүхнийг үндэслэн сонгуулиар олонх болсон МАН хуулийн дагуу Засгийн газрыг дангаараа байгуулах нь ард түмний сонголтын тусгал бүхий хяналттай төр засаг бий болох хамгийн зөв гарц мөн гэж үзэхээс өөр аргагүй. Тэгээд ч МАН-д төр засгийн аль ч шатны байгууллагад сайн ажиллах, сонгогчдод амласан сонгуулийн Мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үйл хэрэгт хүчин зүтгэх мэдлэг боловсрол, ёс суртахуун, хариуцлагатай боловсон хүчний нөөц бий гэдэг нь ойлгомжтой.

МАН-ын хувьд хамгийн найдвартай түнш нь аль нэгэн нам гэхээсээ илүү Монголын ард түмэн мөн. Монголын ард түмэн сонгуульд саналаа өгч МАН-ыг олонх болголоо. Одоо МАН-ын удирдлага, УИХ-ын гишүүд “Ард түмний ялалт”, “Ард түмний сонголт” гэсэн уриандаа үнэнч хэвээр байгаа бол Монголын ард түмний сонголтыг хүндэтгэж Засгийн газраа дангаараа байгуулж, Мөрийн хөтөлбөрөө биелүүлэх ажилдаа орох хэрэгтэй.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин